Ξένη πεζογραφία-Fernando Pessoa: «Ο αναρχικός τραπεζίτης» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2016-09-20 23:14

Απομονώνω από το μότο του βιβλίου το απόσπασμα «Το χρήμα είναι ωραίο γιατί είναι απελευθέρωση» και μεταγράφω σε απλά λόγια το υπόλοιπο, που λέει ότι απελευθέρωση είναι να μην υποχρεώνεσαι για λόγους οικονομικούς να συναναστρέφεσαι ανθρώπους που δεν θέλεις. Αυτά τα είπε στο Βιβλίο της ανησυχίας ο Μπερνάντο Σοάρες, ένα από τα δεκάδες ετερώνυμα του Πεσόα.

Στον Αναρχικό Τραπεζίτη, ο Πεσόα καταπιάνεται με την τυραννία που ασκείται πάνω στον άνθρωπο από τα «κοινωνικά επινοήματα», μεταξύ των οποίων το ισχυρότερο και χειρότερο είναι το χρήμα. Για να απαλλαγεί από αυτό, θα προσπαθήσει να το κατακτήσει, και θα το επιτύχει.

Η Μαρία Παπαδήμα στην εισαγωγή του βιβλίου των εκδόσεων Gutenberg παραθέτει την πληροφορία ότι και ο Αναρχικός Τραπεζίτης είναι ένα ακόμα ετερώνυμο του Πεσόα, ότι το έργο δημοσιεύτηκε το 1922 σε λογοτεχνικό περιοδικό, σχεδόν πριν από εκατό χρόνια, και γνώρισε πολλές επανεκδόσεις. Είναι το δίδυμο του Βιβλίου της ανησυχίας και γεννήθηκε μέσα σε συνθήκες πολιτικών ζυμώσεων, λίγο μετά τη ρωσική επανάσταση, έναν χρόνο μετά την ίδρυση του πορτογαλικού Κ.Κ., σε μια έκρυθμη πολιτική κατάσταση, όπου οι κυβερνήσεις διαδέχονται η μία την άλλη και οι δολοφονίες ιστορικών αρχηγών είναι κάτι το σύνηθες. Η οικονομική κατάσταση είναι επίσης κακή, οι τόκοι του δημόσιου χρέους υπερβαίνουν τους κρατικούς πόρους και τα κεφάλαια εξάγονται στο εξωτερικό. Παράλληλα, μεταφράζονται και εκδίδονται έργα αναρχικά, τα οποία εντοπίζονται στη βιβλιοθήκη του συγγραφέα, πράγμα ενδεικτικό της ενημέρωσης που είχε πάνω στους προπαγανδιστές των αναρχικών.

Ο Πεσόα ασχολείται με θέματα ιστορικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά και δεν είναι η πρώτη φορά. Μπορεί να μην είναι μεγάλες και σπουδαίες οι ενασχολήσεις του με αυτά, ωστόσο, στα δώδεκα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά βρίθουν οι πολιτικές σκέψεις. Δεν είναι λοιπόν μια προσωπικότητα που ζει στον «φιλντισένιο πύργο μιας εσωστρεφούς έμπνευσης» αλλά είναι ο τρόπος του να είναι μόνος. Δεν εκτιμά την κοινωνική ζωή, το γάμο, τις συμβάσεις: «Πηγαίνετε στο διάβολο χωρίς εμένα, ή αφήστε να πάω μοναχός μου στο διάβολο», προτρέπει. Στον Αναρχικό Τραπεζίτη, λοιπόν, καταπιάνεται με την τυραννία που ασκείται πάνω στον άνθρωπο από τα «κοινωνικά επινοήματα», μεταξύ των οποίων το ισχυρότερο και χειρότερο είναι το χρήμα. Για να απαλλαγεί από αυτό, θα προσπαθήσει να το κατακτήσει, και θα το επιτύχει.

Το κείμενο είναι ένας διάλογος, με τον συνομιλητή του στημένο απέναντι να ερωτά και ο συγγραφέας-«τραπεζίτης» να απαντά, για να διαλευκάνει την αντίφαση από τη συνύπαρξη ανάμεσα στο «αναρχικός» και στο «τραπεζίτης». Το έργο μοιάζει με τα διηγήματα του Πόε και αρέσκεται στην επίλυση των αινιγμάτων. Το προκείμενο αίνιγμα είναι κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής φύσης. Είναι ένα διήγημα χωρίς πλοκή, σαν «αυτοβιογραφία χωρίς γεγονότα». Η σκέψη του είναι αιρετική, λέει η Μαρία Παπαδήμα, και προσπαθεί να ανατρέψει καθιερωμένες δοξασίες, οι οποίες με το δικό του τρόπο οδηγούν προς την ελευθερία.

Μεγάλη βαρύτητα δίνει στην οξύνοια και όχι στην κοινωνική δύναμη. Με την εξυπνάδα του θα ανατρέψει ό,τι τον καταπιέζει και του στερεί την ελευθερία. Και η εξυπνάδα είναι ένα φυσικό χάρισμα και όχι κάτι που του το απέθεσαν πλάι στην κούνια του. Δεν είναι αναρχικός που έγινε καπιταλιστής. Ήταν φτωχός που έγινε τραπεζίτης και εξακολουθεί να είναι αναρχικός∙ ιδού η έκπληξη και απορία για τον συνομιλητή του. Η λέξη «αναρχικός» όμως δεν έχει το νόημα που η πλειοψηφία της δίνει. Αναρχικός είναι ο εξεγερμένος ενάντια στην κοινωνική ανισότητα. Αυτοί που θεωρούνται αναρχικοί είναι «σκουπίδια» του αναρχισμού γιατί ο αληθινός αναρχικός οδηγείται στην αναρχία όταν βλέπει ανθρώπους λιγότερο έξυπνους να απολαμβάνουν περισσότερα από τους έξυπνους.

Ο αναρχικός που βάζει βόμβες είναι ανόητος. Εκείνοι που επαναστατούν εναντίον της τυραννίας στο τέλος επιβάλλουν μια νέα τυραννία. Γιατί δεν είναι οι άνθρωποι που επιβάλλουν την τυραννία αλλά τα κοινωνικά επινοήματα. Αυτά πρέπει να καταστραφούν, διότι η «παραμονή της ανθρωπότητας σ’ ένα περιβάλλον κοινωνικών επινοημάτων, τα οποία δημιουργούν τυραννία» έχει ως αποτέλεσμα να γεννιούνται οι άνθρωποι με διαστρεβλωμένες τις φυσικές τους ιδιότητες, οπότε ρέπουν προς τη νέα τυραννία και, παρά τις όποιες καλές προθέσεις, μια ομάδα ανθρώπων που αγωνίζεται κατά της τυραννίας θα οδηγήσει πάλι στην τυραννία. Χωριστά, λοιπόν, και ο καθένας για τον εαυτό του, θα αγωνιστεί. Στον αληθινό αναρχισμό ο καθένας οφείλει να αγωνίζεται με τις δικές του δυνάμεις για τον εαυτό του εναντίον των κοινωνικών επινοημάτων.

Το έργο μοιάζει με τα διηγήματα του Πόε και αρέσκεται στην επίλυση των αινιγμάτων. Το προκείμενο αίνιγμα είναι κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής φύσης. Είναι ένα διήγημα χωρίς πλοκή, σαν «αυτοβιογραφία χωρίς γεγονότα».

Για τη φυσική ανισότητα δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, λέει. Εκ φύσεως είμαστε ίδιοι, αλλά στην πορεία δεν μπορούμε να είμαστε ίσοι. Δεν μπορούμε να διορθώσουμε τη φυσική ανισότητα, μπορούμε όμως να διορθώσουμε την κοινωνική ανισότητα. Και η κοινωνική ανισότητα οφείλεται στις συμβάσεις, και τέτοια σύμβαση είναι τα κοινωνικά επινοήματα. Ελεύθερη κοινωνία είναι η φυσική. Η ατομική ελευθερία είναι το μεγαλύτερο αγαθό του ανθρώπου και στόχος του αναρχικού είναι η ατομική του ελευθερία αλλά και η ελευθερία των άλλων. Επειδή όμως είναι δύσκολο να επιτύχει την ελευθερία των άλλων, και μάλιστα όταν είναι άτομα διαφορετικής νοημοσύνης, και επειδή πρέπει να προηγηθεί κοινωνική επανάσταση για να καταστρέψει τα κοινωνικά επινοήματα, μέχρι να γίνει αυτό, ο αναρχικός πρέπει να ασχοληθεί με τη δική του ελευθερία. Κάθε αγώνας για την ελευθερία πρέπει να είναι απαλλαγμένος από την αμοιβή, η πραγματική ελευθερία είναι η απαλλαγή από το χρήμα. Το χρήμα είναι παράλογο κοινωνικό επινόημα και πρέπει να καταστραφεί, μέχρι όμως να γίνει η (κοσμογονική) καταστροφή των κοινωνικών επινοημάτων, ο αναρχικός τραπεζίτης ελευθέρωσε μόνο τον εαυτό του.

Παρακολουθώντας το κείμενο, διαπιστώνουμε αμέσως πως ο συνομιλητής υπάρχει μόνο και μόνο για να αναδείξει ο Πεσόα τη συλλογιστική του, ο δε «άλλος» είναι σκιώδες πρόσωπο που ερωτά χάριν του απορούντος αναγνώστη. Η διελκυστική πολιτική του διαλόγου, αν και βαραίνει προς την πλευρά του κύριου αφηγητή, η χρονοτριβή στη λεπτομέρεια και η επιβράδυνση της κατάληξης έχει σκοπό να αναδείξει κάθε πτυχή και να διαλύσει κάθε αμφιβολία για την επιτυχία της μεθόδου. Συμπέρασμα, σ’ αυτό τον κόσμο οι άνθρωποι από φυσική ροπή ή κλίση έχουν οι πολλοί τη στάση του προσκυνημένου και οι λίγοι του αναρχικού. Τυχεροί είναι οι έξυπνοι που θα εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους την ιδιωτική τους ελευθερία, αρχίζοντας από αυτήν του χρήματος και των άλλων επινοημάτων, αλλάζοντας οι ίδιοι αλλά όχι η κοινωνία.

Πολύ καλή η εισαγωγή της Παπαδήμα για να μας εισαγάγει στην ανάδειξη της κυρίαρχης ιδέας του έργου.

Ο αναρχικός τραπεζίτης
Fernando Pessoa
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις: Μαρία Παπαδήμα
Gutenberg
88 σελ.
ISBN 978-960-01-1798-1
Τιμή: €8,00

 

Πηγή : diastixo.gr