Σοφία Μαντουβάλου: συνέντευξη στην Τίνα Πανώριου

Η Σοφία Μαντουβάλου γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Εξελικτική Ψυχολογία, Εκπαιδευτική Τεχνολογία και Σκηνοθεσία στην Ελλάδα και στον Καναδά. Εδώ και τριάντα δύο χρόνια που υπηρετεί το βιβλίο και την τηλεόραση παρέα με τη φαντασία, το χιούμορ και το παράλογο, κατορθώνει να συνδυάζει τα φανταστικά με τα πραγματικά στοιχεία της ζωής, το όραμα με την πραγματικότητα. Έχει εκδώσει έως τώρα εβδομήντα βιβλία για παιδιά και νέους. Το έργο της στην παιδική λογοτεχνία έχει διακριθεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Βιβλία της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, τα κινέζικα και τα κορεάτικα, ενώ κάποια περιλαμβάνονται στο σχολικό ανθολόγιο. Είναι δημιουργός μεγάλου αριθμού εκπαιδευτικών ταινιών, μερικές από τις οποίες έχουν αποσπάσει διακρίσεις. Έχει γράψει ακόμα το Χαρέμι ανδρών και την Ιδιωτική έρημο, δύο μυθιστορήματα για ενήλικες. Συναντήσαμε τη συγγραφέα με αφορμή τον Δάσκαλο με τα όνειρα στα μάτια, ένα βιβλίο το οποίο απευθύνεται σε όλα τα παιδιά άνω των δέκα χρόνων που ανθίστανται κι έχουν ακόμα όρεξη να ονειρεύονται.

Κυρία Μαντουβάλου, ειλικρινά αναρωτιέμαι, σε αυτόν τον κόσμο όπου ζούμε, τον σκληρό και όλο και πιο απάνθρωπο, εσείς πώς γράφετε τρυφερές ιστορίες με δασκάλους που έχουν όνειρα στα μάτια;

Ο συγγραφέας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας να ονειρεύεται και την υποχρέωση να ξορκίζει το κακό φτιάχνοντας με τη φαντασία του την επιθυμητή πραγματικότητα. Αν η διεισδυτική ματιά του δεν υπηρετεί την ουτοπία της καθημερινότητας, έναν τόπο όπου το μυαλό συγκατοικεί με την καρδιά και το πραγματικό και το φανταστικό δεν είναι αντιφατικά, τίποτα δεν θα αλλάξει γύρω μας. Κάθε βιβλίο μου κρύβει ένα όνειρό μου για έναν καλύτερο κόσμο. Εμείς οι συγγραφείς της λογοτεχνίας για παιδιά έχουμε την αφελή πίστη πως τα όνειρά μας, όταν μοιράζονται, γίνονται πιο δυνατά και μπορούν να διαμορφώσουν έναν καλύτερο κόσμο. Ένας τέτοιος κόσμος χρειάζεται παιδιά με δυνατό λόγο, δηλαδή με δυνατή σκέψη και συναίσθημα. Με πίστη και ελπίδα στον δάσκαλο δημιουργήθηκε το τελευταίο μου βιβλίο, Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια. Τέτοιους δασκάλους ονειρεύομαι. Ονειρευτές που κάνουν πράξη τα όνειρά τους.

Ονειρεύομαι την αιχμαλωσία των σχολείων από το φανταστικό, το ονειρικό και το παράλογο, αλλά και το εκπληκτικό χιούμορ που διαθέτει η φαντασία. Μόνο αυτή μπορεί να εξανθρωπίσει μία εκπαίδευση που παρακμάζει.

Πάντως έναν τέτοιο δάσκαλο τον έχετε ζήσει από κοντά, τον Γιάννη Παπαδάτο. Του αφιερώνετε και το εν λόγω βιβλίο σας…

Ο Γιάννης Παπαδάτος είναι ένας συνεπής και ευφάνταστος εργάτης της εκπαίδευσης, αλλά και πανεπιστημιακός μελετητής και κριτικός της παιδικής λογοτεχνίας, που του αξίζουν πολλές αφιερώσεις. Όμως και άλλα μου βιβλία έχω αφιερώσει σε χαρισματικούς δασκάλους που γνώρισα στις επισκέψεις μου στα σχολεία. Υπάρχουν πολλές δασκάλες που το κεφάλι τους έγινε καζάνι και πολλοί δάσκαλοι με όνειρα στα μάτια.

Αφιερώνετε όμως την ιστορία σας και στον Δημήτρη, «πρωταθλητή μιας σύντομης ζωής», όπως γράφετε. Αν δεν είναι αδιακρισία, τι ήταν αυτό το «γενναίο» παιδί;

Ο Δημήτρης ήταν ένα παιδί με μυοπάθεια, που είχε την τύχη να περιβάλλεται από μία οικογένεια που του έδινε μέσα από την αγάπη της τη δύναμη να αντιμετωπίζει τη ζωή με χιούμορ και φαντασία. Ήθελε να γίνει γραμματόσημο για να γυρίσει τον κόσμο και, όπως γράφω και στο βιβλίο μου, συνήθιζε να λέει: «Δεν ζηλεύω τα παιδιά που τρέχουν, το τρέξιμο ζηλεύω».

Μιλάτε με ενθουσιασμό για τους καλύτερούς σας φίλους, τη Φαντασία και το Χιούμορ. Η παρέα μαζί τους, λέτε, σας συνέδραμαν να κατανοήσετε πόσο σημαντικοί είναι στον χώρο της εκπαίδευσης.

Tην καλύτερή μου φίλη, τη φαντασία, την έχω βαφτίσει Ελευθερία. Την ύπαρξή της στο σχολείο τη θεωρώ πολύ σημαντική. Χωρίς την παρουσία της, η περιπέτεια της εκπαίδευσης δεν είναι μόνο επίπεδη και μέτρια, αλλά και άγονη. Η καθημερινή επανάσταση που η πραγματικότητα της εκπαίδευσης απαιτεί δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς φαντασία. Πώς να σπάσει ο εκπαιδευτικός τούς κανόνες χωρίς φαντασία; Πώς να δημιουργήσει άλλους κανόνες για να διευρύνει την πραγματικότητα; Ονειρεύομαι την αιχμαλωσία των σχολείων από το φανταστικό, το ονειρικό και το παράλογο, αλλά και το εκπληκτικό χιούμορ που διαθέτει η φαντασία. Μόνο αυτή μπορεί να εξανθρωπίσει μία εκπαίδευση που παρακμάζει. Για μένα, η φαντασία είναι πραγματικότητα και το χιούμορ, όπως υποστηρίζει και η βιβλιογραφία, ένας θαυμάσιος καταλύτης για τη μάθηση. Αν δεν ονειρευτείς την πραγματικότητα, αυτή δεν μπορεί να υπάρξει.

Έχετε ζήσει και δουλέψει στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Τι σας έφερε πίσω στη μικρή μας, μίζερη πατρίδα;

Η μιζέρια είναι θέμα οπτικής. Μπορεί στην Ελλάδα να διεκδικώ καθημερινά το αυτονόητο και αυτό να με κουράζει ή και να με απογοητεύει, αλλά αυτό που κουβαλάω μέσα μου, η συλλογική μνήμη και η γλώσσα αιώνων, είναι πιο δυνατά. Μία βόλτα κάτω από τον αττικό ουρανό περπατώντας δίπλα στις ορατές και αόρατες μνήμες των αρχαίων προγόνων σβήνει τους βανδαλισμούς των επιγόνων. Η αίσθηση του απέραντου γαλάζιου λίγα λεπτά από το κέντρο της Αθήνας, οι τρεις χιλιάδες εικαστικές αποχρώσεις του πράσινου της πατρίδας, είναι καλός λόγος για να γυρίσεις πίσω. Στις ΗΠΑ και τον Καναδά, έστω και μεταγλωττισμένο, γνώρισα και αγάπησα το ελληνικό πνεύμα, κάτι που δεν μου το πρόσφερε το ελληνικό σχολείο. Αυτό είναι μιζέρια.

Μπαινοβγαίνετε τόσα χρόνια στα σχολεία μας και έρχεστε σε επαφή με παιδάκια – πλέον, όλων των πολιτισμών. Υπάρχει κατά τη γνώμη σας πλήρης ενσωμάτωση των «άλλων» παιδιών –των ξένων– στη δική μας κοινωνία; Tα Ελληνάκια κρατούν αποστάσεις από συμμαθητές αλλόθρησκους, διαφορετικού χρώματος;

Η αγάπη για τα παιδιά είναι ασύνορη. Το πρόβλημα το δημιουργούν οι μεγάλοι. Η κοινωνία μας, τα σχολεία μας, όλοι μας μαθαίνουμε σιγά σιγά να συνυπάρχουμε με άλλους πολιτισμούς. Στα περισσότερα σχολεία υπάρχει πολύ καλό κλίμα. Οι εκπαιδευτικοί και οι συγγραφείς βοηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Υπάρχουν πολλά βιβλία για την ξενοφοβία και τη διαπολιτισμικότητα, με αφορμή τα οποία οι δάσκαλοι συζητούν με τα παιδιά και τα βοηθούν να διαμορφώσουν τη σκέψη και το συναίσθημά τους και να βγάλουν από μέσα τους τον φόβο τους για το διαφορετικό.

Απ’ ό,τι ξέρω, σας έχει απασχολήσει το θέμα. Το βιβλίο σας Ο Ρίκο Κοκορίκο για την ξενοφοβία αλλά και Το φουστάνι με τις πεταλούδες για τη διαπολιτισμικότητα έχουν βραβευθεί.

Με απασχολούν τα θέματα που έχουν σχέση με τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την αδελφοσύνη, την ενσυναίσθηση, που είναι απαραίτητο να έχουμε ο ένας για τον άλλο για να συνυπάρχουμε. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα στη χώρα μας έχει συντελέσει σε πλούσια παραγωγή βιβλίων, μερικά από τα οποία και γίνονται εξαιρετικά εργαλεία στα χέρια των δασκάλων. Tα βραβεία δίνουν χαρά στους συγγραφείς, αλλά η ουσία βρίσκεται στη συνεχή λογοτεχνική μας πράξη και στο αγαθό της κίνητρο, που δεν είναι άλλο από το όνειρό μας για έναν καλύτερο κόσμο. Η ουσία βρίσκεται στον σεβασμό των ιδεών και των αξιών που υπηρετούμε με συνέπεια, χωρίς να περιμένουμε την ανταμοιβή ενός βραβείου.

Συχνά ρωτάτε τα παιδιά στα σχολειά αν έχουν δει με τα ίδια τους τα μάτια «δασκάλους να πετάνε». Αλλά νομίζω ότι αυτά θα αναρωτιούνται: «Μα οι δασκάλες κι οι δάσκαλοι συνήθως είναι τόσο γήινοι και πεζοί, τι σχέση έχουν με ακροβασίες;»

Δεν ξέρω αν είχατε ποτέ στο σχολείο έναν χαρισματικό δάσκαλο. Οι δάσκαλοι που πετάνε στην τάξη δεν κάνουν ακροβασίες. Αυτό που κάνουν είναι συνεχείς υπερβάσεις. Υπερβαίνουν το εκπαιδευτικό σύστημα, υπερβαίνουν την εκπαιδευτική διαδικασία, υπερβαίνουν τον εαυτό τους, γιατί απλούστατα ονειρεύονται μία άλλη κοινωνία. Στα ταξίδια μου στα σχολεία όλης της Ελλάδας έχω συναντήσει δασκάλους να πετάνε, τάξεις να πετάνε και σχολεία ολόκληρα να πετάνε. Αυτό συμβαίνει όταν πετάει και ο διευθυντής. Έχω βέβαια συναντήσει και πολύ μίζερες καταστάσεις. Πιστεύω πως η Πολιτεία έχει μεγάλο μέρος της ευθύνης. Μέσα στα πρώτα πέντε χρόνια της καριέρας του, ένας δάσκαλος πρέπει να αποφασίσει αν θα επιτρέψει στο σύστημα να του σπάσει τα φτερά ή θα το αγνοήσει και θα πετάξει προς το όνειρο.

Αλλάζοντας κλίμα, τις ιστορίες σας πώς τις φτιάχνετε, πώς σας προκύπτουν; Καθ’ οδόν, στο μετρό, στο βαπόρι μέσα; Και μετά πώς τις υλοποιείτε; Γράφοντας συγκεκριμένες ώρες, με μουσικούλα για παρέα;

Μία ιδέα μπορεί να ξεπηδήσει από μία σαπουνόφουσκα την ώρα που πλένω τα πιάτα ή από μία και μόνο λέξη την ώρα που διαβάζω, μπορεί ακόμα να τη βρω στον πρωινό καφέ, γιατί στον ύπνο μου οι σκέψεις και τα συναισθήματα αγρυπνούν και συνδιαλέγονται. Ένα τυχαίο γεγονός, κάτι που θα πει ένα παιδί στο σχολείο μπορεί να γίνει ιστορία και παραμύθι. Συνήθως ξεκινάω με τον τίτλο. Σε κάθε περίπτωση, παίρνω ένα κομματάκι από την πραγματικότητα, το ντύνω με όνειρο και φαντασία, και φτιάχνω μια άλλη πραγματικότητα. Την επιθυμητή πραγματικότητα. Για να γράψω χρειάζομαι απόλυτη σιωπή. Οι καλύτερές μου ώρες είναι οι πρωινές. Από τις επτά μέχρι τις δώδεκα είμαι πολύ παραγωγική.

Πηγαίνοντας πίσω, το πρώτο βιβλίο που σας συγκίνησε ποιο ήταν;

Φυσικά το πρώτο μου βιβλίο, το Ντορεμιφασολλασί, γιατί ανακάλυψα πως θα γίνω συγγραφέας, και Η κότα που έγινε αυγό,γιατί ήταν ορόσημο στη συγγραφική μου εξέλιξη. Νιώθω πάντα συγκίνηση και για οποιοδήποτε βιβλίο, όταν ένας αναγνώστης επικοινωνήσει μαζί μου και νιώσω ότι μέσα στις σελίδες του βρήκε το alter ego του ή ότι τον βοήθησε στη δουλειά του, όπως συμβαίνει συχνά με τους εκπαιδευτικούς.

Μήπως γράφοντας για μικρούς αναζητάτε ένα μικρό ελιξίριο νεότητας, μήπως με αυτόν τον τρόπο συνθλίβετε τον χρόνο που περνά;

Αν το ελιξίριο της νεότητας δεν βρίσκεται μέσα στα γονίδιά σου, δεν μπορείς να γράψεις για παιδιά. Εγώ δηλώνω απ’ έξω γριούλα και από μέσα εγγονούλα. Η επιλογή να γράψω για παιδιά ήταν μια φυσική επιλογή. Όπως γνωρίζετε, τα τελευταία χρόνια γράφω και για ενήλικο κοινό. Και αυτή η επιλογή ήταν φυσικό αποτέλεσμα της εξελικτικής μου πορείας. Μου αρέσει να είμαι άλλοτε παιζω-γράφος και άλλοτε πεζογράφος.

Πόσο διαφορετική είναι η αίσθηση όταν γράφει κανείς για παιδιά, σε σύγκριση με όταν απευθύνεται σε ενήλικες;

Η αίσθηση που έχω όταν γράφω για παιδιά είναι μια χαρούμενη διάθεση, σαν να τα παίρνω με την τέχνη μου μια εκδρομή στη ζωή χέρι-χέρι με τη φαντασία, για να αναπτύξουν με τον καλύτερο τρόπο τη σκέψη και το συναίσθημά τους. Μπορεί να είναι πιο εύκολο να διαμορφώσεις την «αλήθεια» ενός παιδιού μέσα από το έργο σου, γιατί τα σημεία αναφοράς και τα φίλτρα του μικρού αναγνώστη είναι πιο περιορισμένα από αυτά του ενήλικα, όμως οι απαιτήσεις της γραφής είναι εξίσου υψηλές, αν και διαφορετικές. Στο παιδί μιλάω για όλα τα θέματα με λόγια απλά και αληθινά, σαν να είναι ενήλικας. Μετράω όμως τις λέξεις μου, κατεβάζω τις δύσκολες έννοιες σε απλούς συμβολισμούς, αφήνω περιθώριο για όνειρο και ελπίδα. Όταν γράφω για ενήλικες, έχω άλλους βαθμούς ελευθερίας έκφρασης της σκέψης μου. Μπαίνω σε πιο βαθιά πεδία έρευνας. Γδέρνεται η ψυχή και κουράζεται το σώμα. Αλλά ξέρετε, είτε γράφω για παιδιά είτε για μεγάλους, αυτό που χαρακτηρίζει τα βιβλία μου είναι το χιούμορ, το παράλογο και το σπάσιμο του στερεότυπου. Μου αρέσουν οι ανατροπές και γενικά οι αταξίες.

Μετά τον Δάσκαλο με τα όνειρα στα μάτια ετοιμάζετε κάτι καινούργιο; Ίσως για μεγαλύτερα παιδιά, που κι αυτά ιδίως σήμερα έχουν ανάγκη από μια σταλιά έστω μαγείας;

Εδώ και αρκετά χρόνια φλερτάρω με τη ιδέα να επικοινωνήσω με τους εφήβους. Αυτή η ανάγκη μου για επικοινωνία, με εξαίρεση κάποια ποιητικά λευκώματα, δεν έχει γίνει ακόμα τέχνη. Αυτή την περίοδο επεξεργάζομαι παράλληλα δύο βιβλία, προσπαθώντας να ανάψω εκείνες τις σπίθες που μπορούν να γίνουν φως. Έχω την αίσθηση ότι πλησιάζω. Θέλω μέσα από τον μαγικό ρεαλισμό και το χιούμορ να βάλω τα νέα παιδιά στην εμπόλεμη ζώνη της ζωής. Ακόμα οι σκέψεις μου δεν έχουν την επαναστατική ωριμότητα που χρειάζεται για να γραφεί ένα βιβλίο όπως το έχω φανταστεί. Είναι άλλοτε θλιμμένες και άλλοτε θυμωμένες, αλλά όχι ευρηματικές ως προς τους συμβολισμούς που θέλω να χρησιμοποιήσω. Παρατηρώ γύρω μου την έλλειψη δημοκρατίας, τις κοσμογονικές αλλαγές, τις μετακινήσεις πληθυσμών, τους κατά τόπους πολέμους της παγκόσμιας οικονομικής εξουσίας και πιάνω σαν επαναστατημένη έφηβος το μολύβι. Όπως καταλαβαίνετε, ψυχοθεραπεύομαι μέσα από την παραμυθία εν δράσει. Η ματαίωση της ζωής μας, αλλά και των ανά τη γη συνανθρώπων μας, δεν αφήνει το πνεύμα μου να ησυχάσει.

Μετράτε τριάντα δύο ολόκληρα χρόνια στον χώρο της εκπαιδευτικής τηλεόρασης του Υπουργείου Παιδείας, ως ειδικός στην εκπαιδευτική τεχνολογία και δημιουργός εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Με αυτή την ιδιότητα, ποια η αίσθησή σας για την εκπαίδευση;

Πιστεύω πως η εκπαίδευση στερείται παντελώς φαντασίας ως προς το τι άνθρωπο θέλει να διαμορφώσει. Οι υπεύθυνοι πρέπει να αντιληφθούν ότι το σχολείο δεν διδάσκει γνώση, αλλά διδάσκει παιδιά. Τη θέση μου για την εκπαίδευση τη γράφω μέσα στα βιβλία μου. Τόσο το παλιό αγαπημένο των παιδιών, Η δασκάλα που το κεφάλι της έγινε καζάνι, όσο και το καινούργιο, Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια, αλλά και Το φάντασμα του μαυροπίνακα, που θα κυκλοφορήσει μες στον Ιανουάριο, και Ο ΚαΚΛός μαθητής, που τώρα ολοκληρώνεται, παρουσιάζουν με παραμυθικό, μυθιστορηματικό τρόπο το θέμα της καινοτομίας, της δημοκρατίας και του παιδαγωγικού λάθους. Τελικά, χωρίς να το έχω προσχεδιάσει, έγραψα μία μυθιστορηματική τετραλογία για την εκπαίδευση.

Ποιες μεταρρυθμίσεις θα είχαν επείγουσα προτεραιότητα για σας;

Οι μεταρρυθμίσεις που θα έκανα προκύπτουν από τη φιλοσοφική αισθητική μου για τον κόσμο και την πεποίθηση ότι δεν μπορεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα να δημιουργήσει δημοκρατικούς και ολοκληρωμένους πολίτες, αν δεν υπάρχει σεβασμός στο έργο και την υπόσταση του εκπαιδευτικού, τακτική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε νέες τεχνικές εκπαίδευσης, εκδημοκρατισμός του σχολείου, ώστε να αποφοιτούν δημοκρατικοί πολίτες, που έχουν μάθει να συνεργάζονται, να είναι αλληλέγγυοι, να σέβονται και να αισθάνονται ο ένας τη θέση του άλλου και όλοι μαζί να ονειρεύονται έναν καλύτερο κόσμο. «Τα παιδιά μπαίνουν στο σχολείο ανοιχτά ερωτηματικά και βγαίνουν σκέτες τελείες», λέει η «Δασκάλα που το κεφάλι της έγινε καζάνι». Και για τον «Δάσκαλο με τα όνειρα στα μάτια», η δημοκρατία στην τάξη είναι όνειρο και πράξη. Πετάει ο δάσκαλος; Πετάει. Λέτε η υπερβολή στην παραμυθία να οδηγήσει στην ανατροπή;

Φωτογραφία: Διδώ Δημητριάδου

Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια
Σοφία Μαντουβάλου
Πατάκης
309 σελ.
ISBN 978-960-16-5490-4
Τιμή € 12,80

Πηγή : diastixo.gr