ΠΟΙΗΣΗ Ζωή Σαμαρά: «Το μυστικό του τετραδίου / Le secret du calepin» κριτική της Μαρίας Λιτσαρδάκη

Με μια αυτοανθολόγηση της ίδιας της ποιήτριας συλλογών της από το 1994 και μετέπειτα και τη μετάφρασή τους στα γαλλικά από την Πολυτίμη Μακροπούλου εγκαινιάζεται η σειρά «Λογοτεχνική βιβλιοθήκη / Κείμενα» του νέου λογοτεχνικού περιοδικού Θευθ, οι δυο όψεις της γραφής. Ο τίτλος, Το μυστικό του τετραδίου, δανεισμένος από ποίημα της πιο πρόσφατης συλλογής της, Είδα τις λέξεις να χορεύουν (Εκδόσεις Γκοβόστη, 2015), μοιάζει υποσχετικός αποκαλύψεων σχετιζόμενων με τη γραφή. Και είναι η ποιητική γραφή, όντως, και το μυστικό της ή, καλύτερα, το μυστήριό της, μόνιμος προβληματισμός και θεματική στο έργο της Σαμαρά. Κι αν το πρώτο ποίημα φέρει τίτλο που παραπέμπει στην άρνηση του λόγου, «Καιρός του σιγάν» (Ημέρες αβροχίας), είναι συχνά η γόνιμη πλευρά της σιωπής, εκείνη που, παρεμβαίνοντας δημιουργικά, οδηγεί στη νοηματοδότηση του λόγου. Ο ποιητής είναι ικανός να ανατρέψει την πράξη με τον λόγο, η ποίηση πλάθει τον χρόνο και οι λέξεις, ως ύλη πάνω στο χαρτί, εκλύουν ενέργεια ικανή να δημιουργήσει το σύμπαν, ή να το αναδημιουργήσει, ακολουθώντας το αρχέτυπο της θεϊκής δημιουργίας, όπως στο ποίημα «Λόγος», που κλείνει την πρώτη ενότητα: «οι φθόγγοι όταν συγκρούονται γεννούν ενέργεια/ [...] όλο αυτό το σύμπαν δημιουργήθηκε/ με μια εντολή ένα μόνο ρήμα/ Γενηθήτω» (σελ.20).

Μαγικός και μεταμορφωτικός ο λόγος στην ποίηση της Σαμαρά, καταδύεται στο αρχαιοελληνικό σύμπαν και στις Γραφές συμπλέκοντας το ιερό με το ονειρικό, τη γνώση με τη δημιουργικότητα για να αναδυθεί σε ουτοπίες, όπου βιώνουμε την πρόσμιξη του μυθολογικού χρόνου με τον ιστορικό και την αναγέννηση του μύθου. Τα ποιήματά της πάλλονται από το όραμα της επαναμυθοποίησης και οι μυθικές μορφές (Ευρυδίκη, Ορφέας, Ενδυμίων, Λήδα, Απόλλων) έρχονται να γίνουν καθεμιά πρότυπο, σύμβολο και νέα έκφραση της πραγματικότητας και της ύπαρξης. Ο μύθος αναλαμβάνει ρόλο πρωταρχικό –«η ποίηση είναι μυθο-ποίηση» για την ποιήτρια κι είναι αυτό ένα από τα μυστικά που μας αποκαλύπτει– κυρίως όταν συνδεθεί με την ονειροπόληση, η οποία απορρέει από αρχέτυπα ριζωμένα στην ψυχή του ποιητή. Έτσι, στο Πέρασμα της Ευρυδίκης η κόρη του Οδυσσέα γίνεται ποίημα, νέα μυθική μορφή που «κατακτούσε τις πέντε θάλασσες/ ναύτης μαζί και νέα γοργόνα/ ρωτούσε αν επέστρεψε ο Οδυσσέας» (σελ.24).

Μεταποιώντας το σκοτάδι σε φως, την αβροχία σε γονιμότητα, την έρημο σε όαση γραφής, με στοιχεία δυναμικά και εικόνες πρωτότυπες, η ποίηση της Σαμαρά καταθέτει την ψυχική εμπειρία της ενεργού αλλά και ποιητικής βίωσης του κόσμου και τον ανθρωποκεντρικό προβληματισμό της.

Συχνά, τα τοπία της ποίησής της μετατρέπονται σε πεδία αντιπαράθεσης της ελπίδας και της ανθρώπινης οδύνης. Πάλλονται από την αγωνία της για τους συνανθρώπους και τη συναίσθηση του πόνου τους, που όταν περισσεύει κάνει και τις λέξεις να φαντάζουν ανίκανες σε έναν κόσμο εχθρικό κι απάνθρωπο, όπου «δεν είναι πια αρχέτυπο ο ανθρώπινος λόγος» κι όπου «η ποίηση αρνείται να ποιήσει/ καθώς άυλη ξεπροβάλλει η νέα Νύχτα» («Εκ Χάεος δ’ Έρεβος», σελ.32).

Παρόμοια, στα ποιήματα της συλλογής Και είναι πολύ μακριά η Δύση, η δυστοπία και η δυσχρονία της εποχής μας οδηγούν στην αποφασιστικότητα της συγγραφικής αντίδρασης στο ποίημα «Καιρός να γράψω», απάντηση θα λέγαμε στο προαναφερθέν «Καιρός του σιγάν», καθώς η ξηρασία αποδίδει τη στειρότητα σε συλλογικό επίπεδο: «νερό δεν έτρεξε στ’ αυλάκια/ Η αβροχία φύσηξε εδώ/ ή και παντού» (σελ.38), ενώ στους «Υπερβόρειους» αναπάντητη παραμένει η αιτία της απόστασης που παρεμβάλλεται πλέον μεταξύ της Ελλάδας και της Ευρώπης: «Γέννησε η ψυχή μας τον Βορρά/ Εμείς γιατί εξοριστήκαμε στον Νότο;» (σελ.44). Ο καταγγελτικός λόγος που συναντάται συχνά εδώ αντηχεί εκείνον προηγούμενων συλλογών, ο οποίος συνδιαλέγεται με το συλλογικό εγώ του εδώ και του τώρα: «Άφρονα λαέ/ χαλκεύεις τα παρελθόντα/ λησμονείς τα μέλλοντα/ εγκαταλείπεις τις κόρες σου/ την Ιλιάδα την Αλεξάνδρεια την Αντιγόνη/ θρηνείς στο σκλαβοπάζαρο των συμφερόντων/ εκλιπαρείς μια στάλα μνήμη/ ενώ σφίγγεις στη μέση σου τον γόρδιο δεσμό της λήθης» («Άμπελος η αλλοτρία», σελ.12). Η γραφή έρχεται και επανέρχεται, είτε για να δηλώσει την ανάγκη για πέρασμα από τη λήθη στην αλήθεια («Να γράφεις», σελ.46), είτε για να διαμηνύσει την αέναη, σισύφεια προσπάθειά της: «θραύω/ μέσα στα χέρια μου/ την ανέκφραση του λόγου» («Γράφω», σελ.50).

Στα αντιπροσωπευτικά κομμάτια της τελευταίας συλλογής, Είδα τις λέξεις να χορεύουν,αναδύεται ο δισταγμός, η αρνητικότητα με τα δεν και τα μη, η μοναξιά και το «μέλλον μας που μας στοιχειώνει» («Αμφίπολις», σελ.66), χαρακτηριστικά όλα της σύγχρονης κοινωνικής προβληματικής που καταγράφεται στη συνείδηση της ποιήτριας και αποτυπώνεται στο χαρτί, συχνά υπό μορφή διαλόγου είτε με τον ίδιο της τον εαυτό είτε με τον αναγνώστη. Όσο για «το μυστικό του τετραδίου», ανασύρεται από το παρελθόν της παιδικής ηλικίας και της αθωότητας, τότε που η πρώτη γραφή φαντάζει ως ανακάλυψη και η λευκή σελίδα προκλητικά καλεί να στεγάσει τον χορό των λέξεων: «Γράφω σημαίνει ζω, δηλαδή είμαι όρθια», συλλαβίζει το μικρό κορίτσι, μια εν τη γενέσει (ή μήπως η καθεμία;) δημιουργική συνείδηση, που μέσω της ταύτισης των εννοιών της ζωής και της γραφής αποκαλύπτει την υπαρξιακή αξία της συγγραφικής δραστηριότητας, και κατ’ επέκταση της ποίησης, συγχρόνως δε την εξ αυτής απορρέουσα ανθρωπιστική στάση/αντίσταση του κάθε δημιουργού.

Μεταποιώντας το σκοτάδι σε φως, την αβροχία σε γονιμότητα, την έρημο σε όαση γραφής, με στοιχεία δυναμικά και εικόνες πρωτότυπες, η ποίηση της Σαμαρά καταθέτει την ψυχική εμπειρία της ενεργού αλλά και ποιητικής βίωσης του κόσμου και τον ανθρωποκεντρικό προβληματισμό της. Ονειρική θέαση και φιλοσοφική προβολή ενός ποιητικού σύμπαντος, το οποίο η γαλλική μετάφραση της Πολυτίμης Μακροπούλου αποδίδει με την ίδια ένταση και ευαισθησία που αποπνέει το πρωτότυπο κείμενο, διατηρώντας την ποιητικότητα και την ποιότητα του λόγου της Σαμαρά.

Το μυστικό του τετραδίου / Le secret du calepin
Ζωή Σαμαρά
Ρώμη
80 σελ.
Τιμή € 10,00

Πηγή : diastixo.gr