Ποίηση-Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: «Τα Σονέτα» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2016-06-02 15:41

For term of life thou art assured mine
And life no longer than thy love will stay

Τα σονέτα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ σε δίγλωσση έκδοση προσφέρουν διπλή απόλαυση. Η πλούσια «Εισαγωγή» και η προσεγμένη μετάφραση της Λένιας Ζαφειροπούλου επιτονίζουν την αναγνωστική ηδονή. Ο βάρδος της αγγλικής ποίησης, είτε στο θέατρο είναι ποιητής είτε στο σονέτο, καταφέρνει να κάνει τη γλώσσα να ηχεί αρμονικά και να παίζει τους σκοπούς του απαιτητικού αυτού είδους με την άνεση του μεγάλου μάστορα. Στην «Εισαγωγή» της η μεταφράστρια μάς πληροφορεί για το «Τι (δεν) γνωρίζουμε για τα σονέτα του Σαίξπηρ». Ανάμεσα σ’ αυτά που γνωρίζουμε/ δεν γνωρίζουμε είναι πως τα σονέτα αποτελούν την ερωτική αυτοβιογραφία του ποιητή, τον δεσμό του με έναν ωραίο νέο ή κάποια μαύρη κυρία. Ότι τα σονέτα αποτελούν μια πόρτα από όπου θα μπούμε στο δωμάτιο του ποιητή. Τελικά, όμως, δεν είναι πόρτα, αλλά περιστρεφόμενος κύλινδρος που μας εμποδίζει να μπούμε. Κι όσο μας εμποδίζεται η πρόσβαση, τόσο εξάπτεται η περιέργειά μας, η οποία μας αφήνει με τη απορία αλλά μας αποζημιώνει η τέχνη.

ο Σαίξπηρ με τη μαύρη κυρία του φαίνεται να «βγάζει τη γλώσσα» σε όλες τις αγγελικές αναγεννησιακές φιγούρες και γενικά στον καθωσπρεπισμό.

Η πρώτη έκδοση των σονέτων με τον τίτλο Quarto έγινε το 1609 από τον Τόμας Θορπ [Thomas Thorpe] αλλά ποιος ήταν ο εκδότης παραμένει άγνωστο. Ο Θορπ είχε την άδεια του Σαίξπηρ ή υπέκλεψε το χειρόγραφο; Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο και το χειρόγραφο ανύπαρκτο. Το έργο περιλαμβάνει 154 σονέτα (όσα και τα ποιήματα του κόρπους του Καβάφη!). Ως προς την μορφή ακολουθούν τον γνωστό κανόνα: τρία τετράστιχα και το συμπερασματικό δίστιχο. Στην παρούσα εκδοχή το δεκατετράστιχο είναι ενιαίο σώμα χωρίς διαμελισμούς. Τα σονέτα 1-126 απευθύνονται σε νεαρό άνδρα και τα 127-154 σε black lady. Τέτοια lady σε όλο το έργο δεν υπάρχει, οπότε εικάζεται πως πλάστηκε από αντίδραση του Σαίξπηρ σε όλες τις ωραίες ξανθές, πετραρχικές, ελισαβετιανές και άλλες δεσποσύνες.

Από τη χρονολόγηση των λέξεων προκύπτει ότι τα ποιήματα, τα αφιερωμένα στη μαύρη κυρία, είναι πρωιμότερα. Κι ενώ ανακοινώνεται πως τα σονέτα θα χτίσουν «αθάνατα μνημεία» στους εραστές, αυτοί παραμένουν άγνωστοι. Το αν προοριζόταν το έργο για το ευρύ κοινό ή για τον κλειστό κύκλο του ποιητή είναι ένα ακόμα ερώτημα, το οποίο κινείται στις παρυφές και της κατάφασης και της άρνησης, αφού τα ελισαβετιανά σονέτα ήταν ανάγνωσμα μεταξύ της οικογενειακής και της δημόσιας τέχνης.

Άλλο ερώτημα: η σειρά των ποιημάτων είναι τυχαία ή υπάρχει κάποιο μυστικό πίσω από τη φαινομενική τυχαιότητα; Τούτο προκύπτει από τον διάλογο που υπάρχει ανάμεσα σε μερικά ποιήματα, καθώς και από το ότι το ένα συνεχίζει ή σχολιάζει το άλλο. Ο μυστηριώδης Mr. W.H. στον οποίο αφιερώνεται το έργο ποιος είναι; Είναι κάποιος εραστής; Αριστοκράτης, μαικήνας και άλλων αντίπαλων ποιητών; Υπάρχει ομοφυλοφιλία; Πάντως, αν και η ομοφυλοφιλία ήταν απαγορευμένη τον ύστερο 16ο αιώνα, οι συμπεριφορές μεταξύ ανδρών ήταν διαχυτικές και σωματικές. Οι φίλοι «μοιράζονταν τα δωμάτια, φιλιούνταν και αγκαλιάζονταν γενναιόδωρα και αντάλλασσαν όρκους φιλίας που δεν απείχαν από το ερωτικό εγκώμιο». Άλλωστε στην εποχή αυτή η λατρεία του αρχαιοελληνικού ιδεώδους ήταν διαδεδομένη στους κύκλους των λογίων και ο Γανυμήδης πρότυπο ιδανικού άντρα.

Στην παράμετρο των ποιητών που επέδρασαν πάνω στον Σαίξπηρ επισημαίνεται, με κάποια επιφύλαξη, ο Πετράρχης που ωστόσο δεν ήταν γνωστός τόσο ως ερωτικός, αλλά ως στοχαστικός υμνητής της υστεροφημίας. Ο Μιχαήλ Άγγελος έχει γράψει κι εκείνος για αγαπημένο φίλο, ο Έρασμος έχει προτροπές για γάμο, όπως τα σονέτα 1-17 του Σαίξπηρ, και ο Οβίδιος στον επίλογο των Μεταμορφώσεών του «αυτοανακηρύσσεται νικητής του θανάτου διά της ποιήσεως». Διαφορά σημαντική ανάμεσα σε όλα αυτά και τον Σαίξπηρ είναι η δύναμη του θέματος και όχι η τέχνη του ποιητή, «η ίδια η αξία του νεαρού φίλου». Όμως, και εδώ επισημαίνεται μια σοβαρή ανατροπή, εφόσον ο Σαίξπηρ με τη μαύρη κυρία του φαίνεται να «βγάζει τη γλώσσα» σε όλες τις αγγελικές αναγεννησιακές φιγούρες και γενικά στον καθωσπρεπισμό. Από την άλλη πάλι, στη θεματολογία του, υπάρχει και η προτροπή για γάμο και για ποίηση, αφού με αυτούς τους τρόπους μπορεί κανείς να παραμείνει στη μνήμη των ανθρώπων. Άλλοτε, πάλι, αυτοαμφισβητείται, άλλοτε μιλά για την ασθένεια του έρωτα ή το μηδέν του έρωτα. Γενικώς, οι καταμετρημένες απόψεις, για το τι είναι ή δεν είναι ο έρωτας, και πολλές και ποικίλες είναι. Από την ενότητα, λοιπόν, «Περί έρωτος και άλλων δεινών», επιλέγουμε ερωτήματα: Ο έρωτας είναι η «ευλογημένη εξαίρεση στους νόμους της παγκόσμιας αδιαφορίας»; Είναι η «Ύβρις αδιαφορίας προς την υπόλοιπη κτίση»; Είναι «αρετή της απάρνησης ή η ύβρις της ειδωλολατρίας»; Μήπως «έξοδος από τα τείχη ή εγκλεισμός στο κάστρο», «ευλογία, αποκάλυψη της κρυφής αρμονίας του κόσμου»; Αυτά και πολλά άλλα, συχνά αντικρουόμενα και αλληλοαναιρούμενα, θα συναντήσει κανείς για να αποφανθεί τελικά ότι ο έρωτας είναι, και δεν είναι, όλα αυτά μαζί και κάμποσα ακόμα.

Θα σταματήσω πάλι σε μια σημαντική απόφανση της Ζαφειροπούλου: «Ο αγαπών είναι ο δημιουργός. Ο αγαπημένος όμως είναι και δημιούργημα και καταναλωτής του αισθήματος του αγαπώντος. Ο αγαπημένος είναι ιερουργούμενος θεός, και ως θεός είναι περιπόθητος και απρόσιτος». Ο «αγαπών ξοδεύεται και ο αγαπώμενος μένει αδαπάνητος». Οπότε, υποψιάζεται η Ζαφειροπούλου, εδώ ελλοχεύει μια «τραγική νομοτέλεια»: «όσο ο ίδιος (ο αγαπών) χάνει τον εαυτό του, ο άλλος κερδίζει σε ατομικότητα». Όμως, οι λόγοι για τους οποίους «ο Σαίξπηρ πενθεί τον έρωτά του... είναι καλλιτεχνικής φύσεως, υπαρξιακοί και αισθητικοί». Παρεισφρέει, όμως, και η υποψία μήπως ο βάρδος επιδίδεται σε «ασκήσεις επί χάρτου» για να μην τον προλάβει ο αντίπαλος. Ενδιαφέρουσες όλες οι υποθέσεις, κέντρισμα διανοητικό που, ξεπερνώντας την επιφάνεια του τι είναι ο έρωτας, φτάνει στη ρίζα των εγκεφαλικών νεύρων για να βρει την πηγή της έμπνευσης και της θεϊκής δημιουργίας. Εν πάση περιπτώσει, υπάρχει η υποψία πως, πετώντας το όμορφο αγόρι των σονέτων του πότε στα ύψη και πότε στα βάθη, μας δείχνει ποιος είναι αυτός που κρατάει χαρτί και καλαμάρι, ποιος κρατάει την μπαγκέτα και διευθύνει την ορχήστρα των συναισθημάτων, των αποκαλύψεων, της αρμονίας και της αιωνιότητας. Και με θεολογικούς όρους η Ζαφειροπούλου χαρακτηρίζει τον ποιητή «ιερέα» του οποίου οι πράξεις «αντιστρατεύονται το θάνατο με τη σαφήνεια μιας λατρευτικής πράξης».

με θεολογικούς όρους η Ζαφειροπούλου χαρακτηρίζει τον ποιητή «ιερέα» του οποίου οι πράξεις «αντιστρατεύονται το θάνατο με τη σαφήνεια μιας λατρευτικής πράξης».

Η ποίηση του Σαίξπηρ, μας λέει, είναι ο πόλεμος κατά της κοινοτοπίας. Ως εκ τούτου «κρατάει τη λύρα ανάποδα», τραγουδάει «φάλτσα», οπωσδήποτε, αυτοσαρκάζεται, αυτοαναιρείται, απομυθοποιεί τον μύθο, απογυμνώνει την αλήθεια από τα ψιμύθιά της. Ούτε η κυρία ούτε ο νεαρός είναι ιδανικοί εραστές, άσε που συνομιλούν μεταξύ τους και έχουν αφήσει το δημιουργό στην άκρη. Σαν να μας κλείνει το μάτι, όπως συχνά στα θεατρικά του, ο Σαίξπηρ παίζει με όλες τις πιθανότητες, στήνοντας και ξεστήνοντας όλες τις ανατροπές.

Ως προς τη γλώσσα, οι στίχοι τρέχουν. Έχουν γρήγορο τέμπο και δεν πάνε πάντα σωστά με το μέτρο. Η γλώσσα είναι δυσνόητη, διευκολύνει όμως την παρασημαντική που παίζει ανάμεσα στο ηθικό και το ανήθικο. Δεν την απασχολεί η απέξω ομορφιά (καλλιέπεια και αισθητισμός) αλλά η άλλη, η από μέσα. Όσο για τις βιβλικές αναφορές, αυτές τις ανακαλεί σαν γνώριμες σκιές για χάρη του αναγνώστη. Κάθε ποίημα σχεδόν, συνοδεύεται και από τα δικά του ειδικά σχόλια και πέρα από τη διπλή απόλαυση της δίγλωσσης έκδοσης, πέρα από την απόλαυση της ποίησης καθ’ εαυτήν, δηλαδή, οφείλουμε να επισημάνουμε την απολαυστικότατη και θαυμάσια, αναλυτική, πληρέστατη, γοητευτική αφήγηση της Εισαγωγής. Τελικά, με την αιωνιότητα εξασφαλισμένη, η επιθυμία που εξέφρασε ο ποιητής στο σονέτο 100 πραγματοποιήθηκε:

Give my love fame faster than Time wastes life
Ύμνε μου, γίνε πιο γοργός απ’ του Καιρού το χέρι,
Πρόλαβε το δρεπάνι του, το δόλιο μαχαίρι

Τα Σονέτα
William Shakespeare
Μετάφραση Λένια Ζαφειροπούλου
Gutenberg
344 σελ.
ISBN 978-960-01-1770-7
Τιμή € 15,50

 

 

 

Πηγή : diastixo.gr