Παναγιώτης Σκορδάς: «Αδιάντροπα του Κλήδονα»

2017-07-17 11:39

Η παράδοση ενός λαού, παρά τις όποιες τροποποιήσεις που υφίσταται στον χρόνο, αποδεικνύει μεγάλη αντοχή και προσαρμοστικότητα στα εκάστοτε κοινωνικά δρώμενα, κρύβοντας κάτω από την εορταστική επιφάνεια ενός εθίμου τον μαγικό και θρησκευτικό χαρακτήρα της. Οι βαθιές ρίζες και καταβολές ενός εθίμου, όπως αυτό του Κλήδονα, θα μπορούσαν να αναχθούν στον αρχαίο αριστοφανικό λόγο και μύθο.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Παναγιώτης Σκορδάς, άξιος μελετητής και επιστήμων, ανέλαβε τον ευχάριστο ρόλο να επεξεργαστεί, να σχολιάσει και να παρουσιάσει, σε έναν τόμο, τα Αδιάντροπα του Κλήδονα. Πρόκειται γιαδύο αξιόλογες, ίσως και μοναδικές στην Ελλάδα, λαογραφικές συλλογές, οι οποίες βρίσκονταν στην κατοχή η μία του Ακίνδυνου Σκωπτικού και του Βάσου Βόμβα η άλλη. Θεματοφυλάκων, όπως αποδεικνύεται, της πατρογονικής τους κληρονομιάς.

Το βιβλίο, στο πρώτο μέρος του, περιλαμβάνει γενικές πληροφορίες για το λαϊκό δρώμενο του Κλήδονα, τις δύο συλλογές του Βόμβα και του Σκωπτικού, καθώς και συνεντεύξεις και πληροφορίες για το τελετουργικό. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει κείμενα επιφανών Λέσβιων συγγραφέων –Στρατή Αναστασέλλη, Γιαννακού Αλύτη-Βόμβα, Πάνου Κοντέλλη, Δημήτρη Σαραντάκου, Ειρήνης Μίσσιου -Γιαννακοπούλου, Γιώργου Αλβανού, Ευστρατίας Τσοκάρου-Μητσιώνη, Ξενοφώντος Μαυραγάνη, Βαγγέλη Χατζημανώλη– στα οποία εμπεριέχονται τα Κάψαλα και ο Κλήδονας. Στο τρίτο μέρος περιλαμβάνονται τα «στιχάκια» των δύο συλλογών. Τέλος, DVD με ηχογραφημένο ένα μέρος του υλικού για να διασωθεί ο προφορικός διαλεκτικός λόγος.

Είναι επιβεβλημένο, αν δεν θέλουμε να είμαστε υποκριτές, να απενοχοποιήσουμε τον λαϊκό λόγο και τις εκδηλώσεις του, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να μελετήσουμε με επιστημονικά κριτήρια την ψυχοσύνθεση του λαϊκού ανθρώπου, στον βαθμό που η συμπεριφορά επηρεάζει τη σεξουαλικότητα.

Ο Σκορδάς ονομάζει «στιχάκια» τα συγκεντρωμένα, με μεγάλη επιμέλεια, υπομονή και μεράκι άσματα που απαγγέλλονταν ή άδονταν από τους συμμετέχοντες στο δρώμενο στη Μυτιλήνη αλλά και σε άλλα χωριά της Λέσβου, από τη δεκαετία του 1940 μέχρι και τη δεκαετία του 1980. Τα «στιχάκια» χαρακτηρίζονται «αδιάντροπα», όπως φαίνεται και στον τίτλο του βιβλίου, άσεμνα, αθυρόστομα, «στρουτζλά», ασεμνοφανή, εντεψίδικα, αρσίζικα, ξετσίπωτα. Γύρω από τον τολμηρό χαρακτήρα τους αναπτύχθηκε μεγάλη φιλολογία, η οποία τον αιτιολογεί. Ο Λέσβιος ερευνητής Βαγγέλης Καραγιάννης, στο βιβλίο του Τα αδιάντροπα. Λεσβιακά λαογραφικά, με Πρόλογο του καθηγητή Λαογραφίας Μιχάλη Μερακλή, αναφέρει ότι τα «αδιάντροπα» λέγονταν, κυρίως τις αποκριές και στον Κλήδονα, αλλά και στους γάμους και στα γλέντια για να δώσουν ευτράπελο και χαρούμενο τόνο στην εκδήλωση και ότι «θα ήταν λάθος να χαρακτηρισθούν πορνογραφήματα που εξάπτουν τη φαντασία και ερεθίζουν τις αισθήσεις».

Οι Δημήτρης και Γιάννης Παπάνης στο βιβλίο τους Παροιμιακά αδιάντροπα τα θεωρούν μέρος «αναπόσπαστο της ραχοκοκαλιάς του λαϊκού πολιτισμού». Ο Μιχάλης Μερακλής επισημαίνει ότι στα «στιχάκια» αυτά «ο αχόρταγος πόθος» «εξωτερικεύεται» και «ανακοινώνεται» με τη λεκτική έκφραση και έτσι «καταργείται η συνθήκη της καταχωνιασμένης libido˙ η χωριάτικη πλατεία και αυλή ήταν, εκτός από τα άλλα, και ένα δημόσιο προληπτικό ψυχιατρείο». Η Μαρία Σαμαρτζή διακρίνει τα τετράστιχα σ’ αυτά που απαγγέλλουν τα κορίτσια και στα άλλα που απαγγέλλουν τα αγόρια, χωρίς ο διαχωρισμός να τηρείται αυστηρά, αφού είναι προνόμιο των μεγάλων σε ηλικία γυναικών να λένε ελεύθερα βωμολοχίες. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, που τα κοινωνικά ήθη εμπόδιζαν την ελεύθερη συναναστροφή κοριτσιών κι αγοριών, ο Κλήδονας γινόταν αφορμή για κοινό γλέντι, φλερτ και αθυροστομία, που σε άλλες περιπτώσεις θα χαρακτηριζόταν, τουλάχιστον, απρέπεια.

Ο καθηγητής Μ. Ζ. Κοπιδάκης, ανατρέχοντας στις αρχαίες κοινωνίες, διακρίνει στην αθυρόστομη ποίηση έναν φιλάνθρωπο τριπλό σκοπό. Πρώτος είναι οι «ευετηρικές τελετές» που γίνονταν για να υποβοηθήσουν τις παραγωγικές δυνάμεις της φύσης, δεύτερος οι «διαβατήριες τελετές» που αναλάμβαναν να ξεναγήσουν τους άπειρους στον λαβύρινθο του έρωτα και, τρίτος, οι κοινωνικές συναναστροφές που ήταν φιλίας συναγωγός. Τέλος, η ακόλαστος Μούσα των επωνύμων ποιητών είχε «καθαρτήριο» χαρακτήρα γιατί με το λυτρωτικό γέλιο ελευθέρωνε τα καταπιεσμένα ορμέμφυτα. Η Μιράντα Τερζοπούλου παρατηρεί ότι «η τροπή του χρόνου σε επίπεδο κοσμικό … συνεπιφέρει την ανατροπή του κόσμου σε επίπεδο κοινωνικό». Σκέφτομαι εδώ πως αυτή την ανατροπή επιδιώκει ο διάσημος ζωγράφος Πίτερ Μπρύγκελ, σε πίνακά του, όπου άνθρωποι του λαού υποδύονται ρόλους αρχόντων, διακωμωδώντας τους. Και συνεχίζει η Τερζοπούλου: «Στο πλαίσιο του αντεστραμμένου αυτού συστήματος αξιών νομιμοποιείται η ελευθεροστομία, η βωμολοχία, η παραβίαση των ισχυρών ταμπού, η βεβήλωση της ιερότητας, η διατυμπάνιση της σεξουαλικής επιθυμίας». Ο μουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας θεωρεί τα «στιχάκια» αναπόσπαστα μέρη συμβολικών πράξεων και τελετουργιών, με τις οποίες ο ελληνικός λαός υποδεχόταν τις κρίσιμες περιόδους του ετήσιου κύκλου. Κι ακόμα τονίζει πως «Μια συμβολική γλώσσα τόσο τολμηρή όσο και προαιώνια, γι’ αυτό και πανανθρώπινη» είναι «εν τέλει καθαγιασμένη και, όπως λέει και το λατινικό ρητό “naturalia non turpia”», τα φυσικά πράγματα δεν είναι αισχρά!

Η έκδοση των συλλογών Βόμβα και Σκωπτικού, με την καταγραφή του πολύτιμου υλικού σε μια εποχή που το έθιμο έχει ατονήσει, είναι εκδοτικό γεγονός.

Ο Σκορδάς επανέρχεται με την πολύ σωστή παρατήρηση ότι, στην εποχή μας που οι πάντες και πάσης ηλικίας έχουν άνετη πρόσβαση στην ενημέρωση, είναι επιβεβλημένο, αν δεν θέλουμε να είμαστε υποκριτές, να απενοχοποιήσουμε τον λαϊκό λόγο και τις εκδηλώσεις του, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να μελετήσουμε με επιστημονικά κριτήρια την ψυχοσύνθεση του λαϊκού ανθρώπου, στον βαθμό που η συμπεριφορά επηρεάζει τη σεξουαλικότητα.

Πέραν όμως της ουσίας του δρωμένου, αξίζει να μελετηθεί και η λογοτεχνικότητα των κειμένων, ο γλωσσικός πλούτος, η πλαστικότητα του λόγου και οι χυμοί της λεσβιακής διαλέκτου που ξαφνιάζουν με την ευρηματικότητά τους, όπως π.χ. όταν το πρώτο δίστιχο είναι αθώο ή επαινετικό και έρχεται έπειτα το δεύτερο, αδιάντροπο και τσουχτερό, για να ανατρέψει τη σοβαροφάνεια.

Ο Γιαννακός Βόμβας, κληδονάρχης σ’ αυτές τις εορτές, όπως φαίνεται και από το φωτογραφικό υλικό που τεκμηριώνει τα δεδομένα των συλλογών, έχει επισημάνει ότι «ο Κλήδονας της Λέσβου είναι ονομαστός και διακρίνεται για τη γραφικότητα και την ελευθεροστομία που γεννά η αστείρευτη λαϊκή μας παράδοση. Στη μοναδικότητα του αυτή συμβάλλει αναμφίβολα και η ιδιάζουσα τοπική διάλεκτος … που προσδίδει στους στίχους μια θέλγουσα μουσικότητα». Όσο για την αθυροστομία, «οι υποκριτές δεν έχουν θέση στις “τελετές” αυτές», σχολίασε ρητά και κατηγορηματικά.

Συμπέρασμα. Οι δύο συλλογές του Βάσου Βόμβα και του Ακίνδυνου Σκωπτικού, που ήταν θαμμένες στα συρτάρια τους, ήρθαν στο φως. Η έκδοση διασώζει έναν προφορικό μέχρι πρότινος λαϊκό θησαυρό, φέρνει στο φως μια άλλη εκδοχή της χυμώδους και γαργαλιστικής λεσβιακής γλώσσας, είναι μια δυναμική αναβίωση παλιού εθίμου, είναι ένας τρόπος για να ξανακερδίσουμε χρόνια που πέρασαν, είναι μια πηγή έρευνας της λαϊκής ψυχής, είναι βιβλίο αναφοράς για τον ερευνητή της λαογραφίας. Οι εικόνες του εξωφύλλου από τη Μαρία Καλλιπολίτη υποστηρίζουν με τον τρόπο τους το θέμα. Είναι η ανάδειξη ενός ακόμα λίθου στο οικοδόμημα της λεσβιακής άνοιξης.

 

Αδιάντροπα του Κλήδονα
Τα κάψαλα και ο Κλήδονας στη Λέσβο
Παναγιώτης Σκορδάς
Μύθος
136 σελ.
ISBN 978-618-80314-5-6
Τιμή: €12,00

 

 

πηγή : diastixo.gr