Mika Waltari: «Ο περιπλανώμενος» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2017-01-18 11:39

Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι ένα γοητευτικό αφήγημα που μεταφέρει τον αναγνώστη σε εποχές μακρινές, μερικές φορές αιώνες πίσω, οι οποίες έχουν ένα ειδικό ενδιαφέρον. Ο ικανός συγγραφέας είναι εκείνος που θα εναρμονίσει επαρκώς τα ιστορικά δεδομένα της εποχής που τον κεντρίζει με τα χαρακτηριστικά του ήρωα που θέλει να αναδείξει. Ο μυθιστορηματικός ήρωας, αληθινός ή πλαστός, βρίσκεται μπροστά, ενώ πίσω του στο φόντο δρουν οι πραγματικοί πρωταγωνιστές της Ιστορίας. Έτσι, μέσα από τις μικρές λεπτομέρειες που δεν ενδιαφέρουν τον ιστορικό, εφόσον η Ιστορία γράφεται οριζόντια και την ενδιαφέρουν μόνο τα γεγονότα και τα ιστορικώς φωταγωγημένα πρόσωπα που αλλάζουν την κοινωνία, και δεν γράφεται κάθετα, οπότε θα προέκυπτε το ενδιαφέρον για τα αφανή πρόσωπα, αναπτύσσεται το μυθιστόρημα, άλλοτε πολύ κοντά στην ιστορική αλήθεια και άλλοτε απομακρυσμένο. Αυτά, τα αφανή πρόσωπα, πλασμένα με αληθινά ιστορικά υλικά, θα δώσουν το έναυσμα στον μυθιστοριογράφο να μιλήσει για την ιστορική εποχή που τον ενδιαφέρει και που παρουσιάζει –καθώς δεν είναι ιστορικός– από την ανεπίσημη σκοπιά της, από τα κατάλοιπα της ιστορικής επιστήμης, δηλαδή. Όμως θα ερευνήσει την εποχή, θα διδαχτεί ο ίδιος και θα διδάξει το κοινό του. Γιατί ένα ιστορικό μυθιστόρημα έχει και παιδαγωγικό χαρακτήρα και διδάσκει το δύσκολο και ωφέλιμο, δηλαδή την Ιστορία, μέσα από το εύκολο και ευχάριστο, δηλαδή τον μύθο, επιτυγχάνοντας το dulcis et utilis του Ορατίου. Τα έργα αυτά προσφέρονται για μεταφορά στον κινηματογράφο, όπως και έχει γίνει για πολλά εξ αυτών.

Αυτά, τα αφανή πρόσωπα, πλασμένα με αληθινά ιστορικά υλικά, θα δώσουν το έναυσμα στον μυθιστοριογράφο να μιλήσει για την ιστορική εποχή που τον ενδιαφέρει και που παρουσιάζει –καθώς δεν είναι ιστορικός– από την ανεπίσημη σκοπιά της, από τα κατάλοιπα της ιστορικής επιστήμης, δηλαδή. Όμως θα ερευνήσει την εποχή, θα διδαχτεί ο ίδιος και θα διδάξει το κοινό του.

Τέτοιο έργο είναι ο Ιβανόης του Γουόλτερ Σκοτ, ο οποίος θεωρείται πατέρας του ιστορικού μυθιστορήματος, ο Ήρεμος Δον του βραβευμένου με Νόμπελ Μιχαήλ Σολόχωφ, ο Δόκτωρ Ζιβάγκο του επίσης βραβευμένου με Νόμπελ Μπόρις Πάστερνακ, η Παναγία των Παρισίων και οι Άθλιοι του κοινωνικού ευαγγελιστή Βίκτωρος Ουγκώ, ο Μιχαήλ Στρογκώφ του πατέρα του μυθιστορήματος της επιστημονικής φαντασίας Ιουλίου Βερν (με εξαιρετική μεταφορά στην οθόνη) και τα ελληνικά του είδους: Η πριγκιπέσα Ιζαμπώ του Άγγελου Τερζάκη, Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου της Πηνελόπης Δέλτα, Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά της Ρέας Γαλανάκη, Ένας σκούφος πορφύρα της Μάρως Δούκα, Ατσάλι και άνεμος του Γιάννη Γρυντάκη, εκείνα που έχουν σχέση με τα Μικρασιατικά και πάρα πολλά άλλα, τόσο των συγγραφέων που ανέφερα όσο και πολλών άλλων που δεν ανέφερα. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο Αιγύπτιος του Μίκα Βάλταρι, με καλή μεταφορά στον κινηματογράφο, και τώρα ο παρεμφερής Περιπλανώμενός του, που περιπλανάται σε εννέα βιβλία με ιδιαίτερους τίτλους το καθένα: «Μιχαήλ ο Προσκυνητής», «Ο λυτρωτής έρχεται από τη θάλασσα», «Τζούλια», «Ο Πίρι-Ρέις κι ο Πρίγκιπας Τζαχατζίρ», «Η πολιορκία της Βιέννης», «Ο Φάρος του Ισλάμ επιστρέφει», «Το σπίτι στον Βόσπορο», «Η Ροξελάνα», «Το τυχερό άστρο του Μεγάλου Βεζίρη», «Επίλογος».

Όλα τα χαρακτηριστικά του είδους διασώζονται στο βιβλίο του Βάλταρι. Η υπόθεση τοποθετείται στον δέκατο έκτο αιώνα, όταν ο Σταυρός και το Μισοφέγγαρο μάχονταν λυσσαλέα για επικράτηση θρησκευτική και πολιτική, όταν στις θάλασσες κυριαρχούσαν οι Βενετσιάνοι θαλασσοκράτορες αλλά και οι αιμοσταγείς πειρατές, όταν οι άνθρωποι με κίνδυνο ζωής επιβιβάζονται σ’ ένα σαπιοκάραβο, πληρώνοντας ακριβό ναύλο, εξαπατημένοι από ανθρώπους πρόθυμους να εξασφαλίσουν στα υποψήφια θύματα ελπίδες και ανύπαρκτες ανέσεις (σαν τους σημερινούς λαθρομετανάστες και λαθρεμπόρους ανθρώπινης πραμάτειας). Παρότι, λοιπόν, ο ήρωας είναι υποψιασμένος, αφέθηκε και ενέδωσε στις απατηλές υποσχέσεις του ταξιδιωτικού πράκτορα που ακριβοπλήρωσε για να τον στείλει στους Αγίους Τόπους, αλλά εκείνος τον έστειλε στου χάρου τα δόντια.

Συγκεκριμένα, ο Μιχαήλ, ο αδελφός του Αντρέας ή Άντι και ο σκύλος του ο Ραέλ αφήνουν πίσω τους τη Φιλανδία και, οδεύοντας προς τους Άγιους Τόπους, κάνουν στάση στη Βενετία του 1537, μια πόλη με ανθρώπους παντός χρώματος και εθνικότητας στους δρόμους της, Τούρκους Εβραίους, Σαρακηνούς και νέγρους, ντυμένους ο καθένας με τη δική του φορεσιά. Ο αφηγητής νιώθει πως βρίσκεται στις «πύλες της παραμυθένιας Ανατολής»(!!!) και επιθυμεί διακαώς να επισκεφτεί τις χώρες τους, όπου ταξίδευαν τα καράβια με υψωμένη σημαία το «λιοντάρι του Αγίου Μάρκου».

Θα ζήσει σε όλα τα μεγάλα και ταραγμένα κέντρα της Ευρώπης, θα βρεθεί στην Κωνσταντινούπολη, στο Αλγέρι, θα πολεμήσει πλάι στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή αλλά και τους μουσουλμάνους πειρατές, για να καταλήξει πολεμιστής, στοχαστής και συγγραφέας που θα καταγράψει τα όσα είδε και έζησε, δηλαδή την ταραγμένη εποχή του, η οποία θα μπορούσε να είναι και η αυτοβιογραφία του. Θα ασκήσει κριτική στα πολιτικά και θρησκευτικά συστήματα, θα διαπιστώσει πως ούτε οι θρησκευτικές αντιλήψεις ούτε οι πολιτικές θέσεις έχουν το αλάθητο, όσο κι αν το υποστηρίζουν, ούτε οι άνθρωποι, χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, είναι μόνο καλοί ή μόνο κακοί. Το δίκιο βρίσκεται παντού, καθώς και το άδικο. Οι άνθρωποι είναι ό,τι οι συνθήκες της ζωής τούς επιβάλλουν. Και επειδή είναι άνθρωπος με φιλοσοφικές ανησυχίες, αναζητεί το εγώ του και τον μπερδεύει το υπερ-εγώ του, όταν ο ένας Μιχαήλ συνδιαλέγεται με τον άλλο, τον αόρατο Μιχαήλ, τον κρυμμένο μέσα που του ασκεί έλεγχο και κριτική. Τότε είναι που ο πρώτος θα ανακαλύψει ότι η λειψή του πίστη «δεν ήταν ούτε όσος ένας κόκκος σινάπεως» και ο «μανδύας του προσκυνητή ένα ξεδιάντροπο ψέμα». Με την ευαγγελική αναφορά προδίδει τη χριστιανική του επίφαση, αλλά κάτι ξέρει από ψυχολογία του βάθους, η οποία θα του δώσει την ευκαιρία να κοιτάξει πέρα από τα φαινόμενα και να δείξει ότι το ταξίδι που ξεκίνησε για τους Αγίους Τόπους θα τον κάνει σοφό, αφού θα δει την αλήθεια πέρα από τα στεγανά που της επιβάλλουν οι δογματικοί εκφραστές της.

Οι συζητήσεις του με τον μουσουλμάνο καπετάνιο ή με το μετέπειτα αφεντικό του και όποιον άλλο η περίσταση θα φέρει μπρος του, έχουν ενδιαφέρον για το πώς ένας αλλόθρησκος ορίζει, π.χ., το τρισυπόστατο της χριστιανικής θρησκείας και τις διαφορές των δύο θρησκειών. Αργότερα νέες εκδοχές θα έρθουν να φωτίσουν θρησκευτικές αντιλήψεις βαθιά ριζωμένες, όπως ότι ο Θεός ξεκουράστηκε την έβδομη μέρα, οπότε και ο άνθρωπος πρέπει να ξεκουράζεται, πράγμα που οι μουσουλμάνοι δεν δέχονται γιατί ο Θεός είναι παντοδύναμος και δεν έχει ανάγκη ξεκούρασης, άρα ούτε οι πιστοί του. Οι βιαιοπραγίες των μουσουλμάνων εναντίον των χριστιανών έχουν και το αντίστροφό τους. Ο Σουλτάνος είναι όπως και ο Πάπας, απόλυτος άρχων και δογματικός θεματοφύλακας των ιδεωδών του. Ο ραβδισμός του ανθρώπινου σώματος μέχρι να ματώσει απαλλάσσει τον τιμωρημένο από το «κακό» που κρύβει μέσα του. Όλα αυτά τα αντιφατικά, τεκμηριωμένα με «πειστική» επιχειρηματολογία θα διευρύνουν και θα εμπλουτίσουν το πνεύμα του Μιχαήλ, θα του αποκαλύψουν τα κοινά των δύο θρησκειών, δίνοντας στον συγγραφέα την ευκαιρία να καταργήσει την απόλυτη δογματική αλήθεια και της μιας και της άλλης.

Στην αρχή του ταξιδιού του θα γνωρίσει την Τζούλια (μια αινιγματική ωραία γυναίκα, που κρύβει το πρόσωπό της γιατί το ένα μάτι είναι ζαφείρι και το άλλο τοπάζι). Το καράβι θα πιάσει στο Τσιρίγο (Κύθηρα), όπου επιζεί ο μύθος της Αφροδίτης και της ωραίας Ελένης. Εκεί θα επισκεφτεί τα αρχαία λουτρά και άλλα αρχαιολογικά απομεινάρια και, γενικώς, θα μαγευτεί. Φυσικά θα ερωτευτεί την Τζούλια, για να αποκτήσει κι αυτού του πάθους τον πόνο, κι εκείνη θα αποδειχτεί αμφίσημη όπως και τα δίχρωμα μάτια της. Όταν ο Μιχαήλ της τραβά βίαια το πέπλο και την κοιτάζει κατάματα οπισθοχωρεί έντρομος, ενθυμούμενος τη ρήση του Παράκελσου ότι «το κακό μάτι μπορεί να μαράνει φρουτόδεντρο» και η κόρη θεωρείται μάλλον μάγισσα. Ωστόσο, το ταξίδι συνεχίζεται γεμάτο περιπέτειες, οι οποίες άλλοτε οφείλονται στην κακοκαιρία και άλλοτε στα πειρατικά πλοία που τους βάζουν σε θανάσιμο κίνδυνο. Ο καπετάνιος, που προτιμά τη σύλληψη παρά τη συνθηκολόγηση, γιατί η Σινιορία στην πρώτη περίπτωση θα τον εξαγοράσει και στη δεύτερη θα τον καταδικάσει, τελικά θα πέσει «ηρωικά» πριν προλάβει να αντισταθεί, και ο ήρωάς μας, αφού αισθανθεί όλη την γκάμα των δυσάρεστων συναισθημάτων και καταναγκασμών –φόβο, τρόμο, αναγκαστική αλλαξοπιστία, προσωρινή ανακούφιση, ενοχή για την ικανοποίηση του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης– θα κάνει τα πάντα για να επιβιώσει, μέσα σε ναυμαχίες, συνεχείς ανατροπές, σφαγές, αίμα, αποκεφαλισμούς, αγριότητα, επιθέσεις, αιχμαλωσίες και βογκητά ετοιμοθάνατων.

Ο Μιχαήλ, πολεμιστής, χριστιανός και μουσουλμάνος, τρομαγμένος και ατρόμητος, παρατηρητής και δρων πρόσωπο, τρωτός και άτρωτος, θα καταγράψει σαν ιστορικός ανταποκριτής τα δρώμενα, θα αφηγηθεί τους κινδύνους στους οποίους τον εξέθεσε το «άτυχο άστρο» του, όπως πιστεύει, θα επιβιώνει όμως, λες και αυτό το ίδιο το άστρο τον επέλεξε για να καταγράψει τα δρώμενα και τους στοχασμούς του, πινελιές στον καμβά των γεγονότων.

Θα ζήσει σε όλα τα μεγάλα και ταραγμένα κέντρα της Ευρώπης, θα βρεθεί στην Κωνσταντινούπολη, στο Αλγέρι, θα πολεμήσει πλάι στον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή αλλά και τους μουσουλμάνους πειρατές, για να καταλήξει πολεμιστής, στοχαστής και συγγραφέας που θα καταγράψει τα όσα είδε και έζησε, δηλαδή την ταραγμένη εποχή του, η οποία θα μπορούσε να είναι και η αυτοβιογραφία του.

Από άποψη αφηγηματικής τεχνικής ο Βάλταρι ακολουθεί τη γνωστή παραδοσιακή μέθοδο του αφηγητή που έχει εσωτερική εστίαση, δηλαδή συμμετέχει στα δρώμενα προσεγγίζοντας συναισθηματικά τα πράγματα, ξέρει όσα μπορεί να ξέρει ένας άνθρωπος, έχει όμως και μια πλατιά ενημέρωση και ασκεί κριτική πάνω σε όλα. Γιατί, πέρα από παντεπόπτης και πανεπόπτης, ακούει και μύχιες φωνές, πράγμα που σημαίνει πως ο συγγραφέας βάζει τον ήρωά του και από τις δυο πλευρές του θέματος. Κι ακόμα είναι ένας αφηγητής που κάνει εκτενείς περιγραφές, οι οποίες στήνουν θεατρικά σκηνικά, διανθίζουν την αφήγηση και εμπλουτίζουν θεαματικά τη δράση, με οπτικά και ακουστικά εφέ. Ο Βάλταρι χρησιμοποιεί όλα τα σχήματα λόγου και φτιάχνει λογοτεχνία, η οποία με τα εξωτικά ονόματα τόπων (Τζέρμπα, Τούνεζι, Μπαρμπαριά) και προσώπων (Σελίμ μπεν Χαφς, Αμπού ελ Κασίμ, Μουχούμπ κλπ.) και με γλώσσα επικοινωνίας πάνω στο καράβι αλλά και έξω από αυτό τη «λίγκουα φράνκα», ήτοι μια «εξαμβλωματική γλώσσα πλασμένη από στοιχεία των γλωσσών που μιλούν Ιταλοί, Σαρδηνοί, Προβηγκιανοί, Τούρκοι της Ανατολίας, φυγάδες Μαυριτανοί και αποστάτες Πορτογάλοι», μια «μπάσταρδη γλώσσα», κάνει τον ήρωά του κοινωνό των άλλων πολιτισμών και αληθινή τη μυθιστορηματική του εκδοχή.

Για μας η απόδοση στα ελληνικά από τον Γιάννη Σπανδώνη είναι γοητευτική, και ο Περιπλανώμενος του Βάλταρι, οικείος σαν άλλος πολύπλαγκτος Οδυσσέας, ο οποίος αφού έπαθε πολλά, «πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα ... και νόον έγνω» (ο Βάλταρι πρέπει να ξέρει καλά την Οδύσσεια), θα βρει την Ιθάκη του κάπου στο Κάιρο, όπου θα καταγράψει τις εμπειρίες του στα εννέα βιβλία του –«Εννεάδα» μήπως;–, πλούσιος με όσα κέρδισε στο ταραγμένο του ταξίδι, και από όπου θα συνεχίσει για νέες περιπέτειες.

Ο περιπλανώμενος
Mika Waltari
Μετάφραση: Γιάννης Σπανδώνης
Καλέντης
436 σελ.
ISBN 978-960-219-300-6
Τιμή: €16,00

 

 

 

πηγή : diastixo.gr