Μελέτες δοκίμια-Ζακ Ρανσιέρ: «Ο χειραφετημένος θεατής» κριτική του Θανάση Αντωνίου

Η εικόνα του μικρού πρόσφυγα Αϊλάν να κείτεται νεκρός στα παράλια της Τουρκίας μάς συγκλόνισε όλους πριν μερικούς μήνες και υπήρξε η αφορμή για ένα παγκόσμιο κύμα συμπαράστασης στο δράμα του λαού της Συρίας η οποία, βαλλόμενη πανταχόθεν, διαλύεται μέρα με τη μέρα.
Το τρομερό συμβολικό φορτίο της εικόνας του ξεβρασμένου πτώματος πολλαπλασιάστηκε όταν αυτή αναπαράχθηκε από τα διεθνή media και, στη συνέχεια, αποτέλεσε τη βάση για αιρετικά εξώφυλλα, όπως εκείνο στο περιοδικό «Σαρλί Εμπντό» (με τον Αϊλάν επίδοξο βιαστή στην εφηβεία του…), ή για εικαστικές παρεμβάσεις. Πρόσφατα δύο καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν με βάση την εικόνα αυτή ένα τεράστιων διαστάσεων γκράφιτι στο κέντρο της Φρανκφούρτης, πολύ κοντά στα μεγαθήρια των τραπεζών που αποτελούν σήμα κατατεθέν της πόλης.

Κριτική της κριτικής
Τόσο η αρχική εικόνα όσο και το γκράφιτι αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης, της συνήθους συζήτησης που πυροδοτούν τέτοιες φωτογραφίες: το κατά πόσο πρέπει να αναπαράγονται στα media, το αν πραγματικά βοηθούν στη συνειδητοποίηση του κοινού ή μετατρέπονται σε «θέαμα», την ευθύνη του φωτογράφου, του θεατή κ.λπ.

Μας εξηγεί, μέσα από αναφορές του σε μαχητικές εικαστικές παρεμβάσεις των τελευταίων δεκαετιών αλλά και με αναλύσεις σε ιστορικές φωτογραφίες του 20ου αιώνα, ότι μερικές φορές «το κριτικό σύστημα παρουσιάζεται το ίδιο ως ένα πολυτελές εμπόρευμα που ανήκει στη λογική που καταγγέλλει».

Το ολιγοσέλιδο έργο του μεγάλου Γάλλου φιλοσόφου, Ζακ Ρανσιέρ (Jacques Ranciere), Ο χειραφετημένος θεατής, στρέφεται γύρω από αυτά και άλλα ανάλογα ερωτήματα με στόχο να αποκρυπτογραφήσει τη σχέση του θεατή με την εικόνα, το μήνυμά της αλλά και τη θέση που έχει η τέχνη (κυρίως το θέατρο, το κολάζ και η φωτογραφία) στο σύγχρονο κοινωνικό γίγνεσθαι. Τα δοκίμια του παρόντος τόμου, γραμμένα την περίοδο 2004-2008 για εισηγήσεις του συγγραφέα σε συνέδρια ή ημερίδες σε πανεπιστημιακά και πολιτιστικά ιδρύματα εντός κι εκτός Γαλλίας, αναφέρονται κυρίως σε μορφές καλλιτεχνικής διαμαρτυρίας ή εικαστικής παρέμβασης (ενίοτε κι ακτιβισμού) που εμφανίστηκαν στη Δύση με αφορμή δραματικά, κομβικά γεγονότα του 20ου αιώνα: το Κραχ του 1929 στις ΗΠΑ, το Ολοκαύτωμα, η πυρηνική βόμβα στη Χιροσίμα, ο πόλεμος στο Βιετνάμ, κ.ά.

Ο Ρανσιέρ ξεκινάει με μια ανάλυση για το θέατρο ανασύροντας την κλασική θέση του Γκυ Ντεμπόρ περί θεάματος που όσο το «παρατηρεί» κανείς, τόσο λιγότερο ζει πραγματικά. Ο Ρανσιέρ κηρύττει την ανάγκη για ένα θέατρο όπου ο θεατής διδάσκεται και διδάσκει, μετουσιώνει με τον καθαρά δικό του τρόπο το κοινό σε όλους θεατρικό μήνυμα, ένα θέατρο χειραφέτησης, αδιαμεσολάβητο και ανατρεπτικό.

«Παιδί» του Μάη του 1968, ο Ρανσιέρ θα θυμίσει στη συνέχεια ότι πριν από 40 χρόνια μια Αμερικανίδα εικαστικός, η Μάρθα Ρόσλερ, με μια δική της δημιουργία, την περίφημη σειρά κολάζ με τίτλο «Φέρνοντας τον πόλεμο σπίτι» (Bringing the war home), είχε αναστατώσει τη δυτική κοινωνία με την ωμή παρουσίαση του πολέμου στο Βιετνάμ. Με αφετηρία εκείνο το εικαστικό γεγονός και μελετώντας τη χρήση του κολάζ, το οποίο ο Ρανσιέρ θεωρεί «σύγκρουση πάνω στην ίδια επιφάνεια ετερογενών, αν όχι αντιθετικών, στοιχείων», εξετάζει την καταλυτική παρουσία της τέχνης αλλά και την αξία της κριτικής στο σύγχρονο αστικό πολιτισμό. Μας εξηγεί, μέσα από αναφορές του σε μαχητικές εικαστικές παρεμβάσεις των τελευταίων δεκαετιών αλλά και με αναλύσεις σε ιστορικές φωτογραφίες του 20ου αιώνα, ότι μερικές φορές «το κριτικό σύστημα παρουσιάζεται το ίδιο ως ένα πολυτελές εμπόρευμα που ανήκει στη λογική που καταγγέλλει».

Επιστροφή στην πολιτική
Με αφορμή μια κριτική για την κριτική της τέχνης, ο  Ρανσιέρ πολύ γρήγορα περνάει σε αυτό που είναι ουσιαστικά  η «καρδιά» του παρόντος τόμου δοκιμίων: αξιοποιεί όλη την κριτική παράδοση της αριστεράς ενάντια στο φαινόμενο του καπιταλισμού, από τον Καρλ Μάρξ και τον Αντόνιο Γκράμσι μέχρι τον Ρολάν Μπαρτ και τον Γκυ Ντεμπόρ αλλά και την εξέγερση του Παρισινού Μάη το 1968, και μπλέκει σε ένα υπέροχο γαϊτανάκι τα κοινωνικά κινήματα, τους καλλιτέχνες που κινούνται στο περιθώριο του αστικού πολιτισμού, την κριτική του θεάματος και την αριστερά.

Σύμφωνα με τον Ρανσιέρ, η αριστερά (την οποία διακατέχει μια «μελαγχολία» όπως αναφέρει) αδυνατεί να …κεφαλαιοποιήσει την αντίδραση στον καπιταλισμό, δεν μπορεί να αξιοποιήσει την καταγγελία της αυτοκρατορίας του εμπορεύματος κι αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, σε ορισμένες χώρες της Δύσης, να ανοίγει ο δρόμος για τη δεξιά (την οποία διακατέχει μια «φρενίτιδα» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει). Η δεξιά είναι προ των πυλών κι έρχεται να καταγγείλει όλα όσα πέτυχε το «δημοκρατικό άτομο», επαναφέροντας το σκοταδισμό. Χωρίς να αναφέρεται ρητά στον Νικολά Σαρκοζί, τον ανεκδιήγητο πρώην πρόεδρο της Γαλλίας ο οποίος είχε επιτεθεί πολλές φορές με ύβρεις και ειρωνεία στους συμμετέχοντες στο Μάη του 1968, ο Ρανσιέρ υπερασπίζεται τη θρυλική εξέγερση του Παρισιού αποκρούοντας την κριτική που ασκήθηκε από τη δεξιά ότι τα …παιδιά που κινητοποιήθηκαν τότε απέβλεπαν, μέσω της επίκλησης της δημοκρατίας, στη «γενικευμένη εισβολή του νόμου του κεφαλαίου στη ζωή» και στη μετατροπή της κοινωνίας σε αποσυνδεδεμένα «μόρια».

Μπορεί η αριστερά να αποκρούσει το θέαμα και να ξεχαρβαλώσει τον καπιταλισμό; Για τον Ρανσιέρ τίποτα δεν είναι δεδομένο, μιας και κατά τη γνώμη του ο μαρξισμός έχει γίνει η «απομαγεμένη γνώση της κυριαρχίας του εμπορεύματος και του θεάματος».

Για να απαντήσει στους επικριτές του Μάη, ο Ρανσιέρ καταφεύγει, όπως αρκετοί σύγχρονοί του Γάλλοι θεωρητικοί, στην πλούσια παράδοση της Γαλλικής Επανάστασης: θεωρεί ότι η κριτική σε βάρος του Μάη του 1968 είναι ανάλογη με εκείνη σε βάρος της Γαλλικής Επανάστασης την οποία οι αντεπαναστάτες του τότε είχαν κατηγορήσει ως αποτέλεσμα του προτεσταντικού ατομικισμού κι ως αποδιάρθρωση του ιστού της παραδοσιακής κοινότητας.

Για την αριστερά
Μπορεί η αριστερά να αποκρούσει το θέαμα και να ξεχαρβαλώσει τον καπιταλισμό; Για τον Ρανσιέρ τίποτα δεν είναι δεδομένο, μιας και κατά τη γνώμη του ο μαρξισμός έχει γίνει η «απομαγεμένη γνώση της κυριαρχίας του εμπορεύματος και του θεάματος». Πιστεύει όμως στη χειραφέτηση του ανθρώπου, την οποία αποκαλεί «έξοδο από την ανωριμότητα», στην απαγκίστρωση δηλαδή της εργατικής τάξης από κάποιες συγκεκριμένες δεξιότητες που την περιορίζουν και τη διάρρηξη της σχέσης επάγγελμα-ικανότητα ως αφετηρία της απελευθέρωσης.

Στο βιβλίο μπορείτε να διαβάσετε εξαιρετικές επιμέρους αναλύσεις του Ρανσιέρ για το πολιτικό κολάζ και τη διαλεκτική που πηγάζει μέσα από τη χρήση του ως εργαλείου κριτικής στο θέαμα και για τις φωτογραφίες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη χιτλερική Γερμανία, τα ντοκιμαντέρ που ακολούθησαν αλλά και τις αφηγήσεις των επιζώντων: το υλικό αυτό δίνει την ευκαιρία στον Ρανσιέρ να γράψει μια υπέροχη ανάλυση για τα δίπολα που οριοθετούν τη μνήμη όπως ο λόγος και η εικόνα, η πραγματικότητα και η αναπαράσταση κ.ό.κ.

Ο χειραφετημένος θεατής
Ζακ Ρανσιέρ
Μετάφραση Αλέξανδρος Κιουπκιολής
Εκκρεμές
164 σελ.
ISBN 978-618-5076-10-8
Τιμή € 15,12

Πηγή : diastixo.gr