Μελέτες-Δοκίμια-Konstantinos A. Dimadis: «Power and Prose fiction in modern Greece» κριτική του Σπύρου Σκλαβενίτη

2016-07-21 09:16

Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Δημάδης έχει υπηρετήσει επί μακρόν τις νεοελληνικές σπουδές σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, και πιο συγκεκριμένα στα Πανεπιστήμια του Άμστερνταμ και Χρόνιγκεν της Ολλανδίας καθώς και στο Freie Universität του Βερολίνου. Έχει τιμηθεί με διάφορες ακαδημαϊκές διακρίσεις και, επιπλέον, είναι πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών. Από το 1985 είναι διευθυντής του Διεθνούς Προγράμματος Ελληνικής Γλώσσας, Ιστορίας και Πολιτισμού του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ). Το πρόγραμμα αυτό προσφέρει από το 1964 σε ξένους φοιτητές και επιστήμονες την ευκαιρία να καλλιεργήσουν τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και να γνωρίσουν την ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας μας, ενώ προετοιμάζεται προσεχώς (Ιούλιο - Αύγουστο 2016) να υποδεχτεί έναν νέο κύκλο υποτρόφων που επιμένουν να επιλέγουν τις ελληνικές σπουδές στο εξωτερικό, παρά τη διαρκώς αυξανόμενη συρρίκνωσή τους που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη.

H μεθοδολογία, μαζί με τη θεματολογία και την οπτική του συγγραφέα, καθιστούν την παρούσα έκδοση ένα ανάγνωσμα που μπορεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου αναγνωστικού και ερευνητικού κοινού, το οποίο κινείται και σε άλλα επιστημονικά πεδία, όπως εκείνο της Ιστορίας.

Η μακρόχρονη υπηρέτηση των Νεοελληνικών Σπουδών από τον κ. Δημάδη, τόσο σε επίπεδο ακαδημαϊκών μαθημάτων όσο και σε επίπεδο σεμιναρίων και παράλληλα αλλά όχι εις βάρος των ερευνητικών του ενασχολήσεων, είναι εχέγγυα μιας πλούσιας αλλά και εξιδικευμένης επιστημονικής και διδακτικής εμπειρίας σε ένα ιδιαίτερο και ενδεχομένως περισσότερο απαιτητικό κοινό, τους νεαρούς Ευρωπαίους φοιτητές των προγραμμάτων Ελληνικών Σπουδών.

Ένας από τους τελευταίους καρπούς της έρευνάς του αλλά και της αλληλεπίδρασής του με τους φοιτητές του υπήρξε το βιβλίο του Πεζογραφία και Εξουσία στη Νεότερη Ελλάδα, που κυκλοφόρησε το 2013 από τις εκδόσεις Αρμός και συγκεντρώνει εννέα μελέτες του συγγραφέα. Οι πέντε από αυτές, αναθεωρημένες και μεταφρασμένες στα αγγλικά, αποτελούν την ύλη της έκδοσης Power and Prose Fiction in Modern Greece.

Η αγγλική έκδοση εξυπηρετεί τις διδακτικές ανάγκες της γνωριμίας ενός ξενόγλωσσου κοινού όχι τόσο με την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή αλλά περισσότερο με την αλληλεπίδραση μεταξύ της ελληνικής τέχνης και της πολιτικής, και δη της εξουσιαστικής της μορφής. Φυσικά και δεν πρόκειται για ένα τυπικό εγχειρίδιο νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πολύ περισσότερο, παρά τη σαφή χρήση του όρου «πεζογραφία» στον τίτλο, οι μελέτες δεν περιορίζονται ούτε σε αυτήν, ούτε εντάσσονται στα στενά, σχολαστικά θα τολμούσα να πω, όρια μιας φιλολογικής ανάλυσης. Αντίθετα, όπως δηλώνεται και στον πρόλογο, στόχο του συγγραφέα αποτελεί η προσέγγιση του ζητήματος από τη θεωρητική σκοπιά της κοινωνιολογίας της λογοτεχνίας.

Οι μελέτες του κ. Δημάδη διακρίνονται από τη συστηματική παρακολούθηση μιας πλειάδας πηγών, κυρίως αρθρογραφίας στον ελληνικό και ξένο Τύπο, και η αξιοποίησή τους για την διαπραγμάτευση του κύριου ερωτήματος που διέπει την υπόθεση εργασίας του, δηλαδή τη σχέση πεζογραφίας και εξουσίας. Αποτέλεσμα της ερευνητικής του εργασίας είναι η απάντηση σε παλιότερα ανοικτά ζητήματα ή η επισήμανση νέων ερωτημάτων. Παράλληλα, ο συγγραφέας κομίζει νέα στοιχεία για μια σειρά ζητημάτων, ενώ το κάθε κεφάλαιο καταλήγει αριστοτεχνικά και ανακεφαλαιωτικά σε σαφή και ευσύνοπτα συμπεράσματα. Επιπλέον, βασικό χαρακτηριστικό του βιβλίου αποτελεί η χρήση παραθεμάτων, προσφέροντας έτσι στους αναγνώστες απευθείας πρόσβαση στις πηγές του και λειτουργώντας τεκμηριωτικά στην ανάλυσή του. Αυτή η μεθοδολογία, μαζί με τη θεματολογία και την οπτική του συγγραφέα, καθιστούν την παρούσα έκδοση ένα ανάγνωσμα που μπορεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου αναγνωστικού και ερευνητικού κοινού, το οποίο κινείται και σε άλλα επιστημονικά πεδία, όπως εκείνο της Ιστορίας.

Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε με αδρές γραμμές τη θεματική των πέντε κεφαλαίων του βιβλίου, σημειώνοντας ενδεικτικά μόνο κάποια από τα ζητήματα που θίγει ο συγγραφέας και αφήνοντας τους πιθανούς αναγνώστες του έργου να εμβαθύνουν μόνοι τους στην ενδιαφέρουσα αυτή έκδοση.

Το πρώτο κεφάλαιο μάς μεταφέρει στον 19ο αιώνα και στην πρώτη ξενόγλωσση μετάφραση ελληνικού πεζογραφικού κειμένου. Πρόκειται για το έργο του Αλέξανδρου Σούτσου Ο εξόριστος του 1831, το οποίο κυκλοφόρησε μεταφρασμένο το 1836-1837 στον γερμανόφωνο χώρο. Το έργο έχει έναν ιδιαίτερα έντονο αντικαποδιστριακό χαρακτήρα, ενώ θυμίζουμε ότι εκείνην την περίοδο η Ελλάδα κυριαρχείται από τους Βαυαρούς. Αυτές οι δύο παράμετροι δημιουργούν το πολιτικό υπόβαθρο της γερμανικής έκδοσης του πεζογραφήματος.

Πιο συγκεκριμένα, μετά την έρευνα που πραγματοποίησε ο συγγραφέας στον γερμανικό Τύπο του 1836, για πρώτη φορά γίνεται γνωστό ότι την πρωτοβουλία για την προώθηση του μυθιστορήματος του Αλέξανδρου Σούτσου στη γερμανική αγορά βιβλίου είχε ο εισηγητής της κλασικής φιλολογίας στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση της Βαυαρίας Friedrich Thiersch, γνωστός ανάμεσα στους Έλληνες της εποχής εκείνης ως Ειρηναίος Θύρσιος. Πρόκειται για το πρόσωπο που, ως απεσταλμένος της βαυαρικής βασιλικής αυλής στην Ελλάδα μετά τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο σε ό,τι αφορά την άνοδο του Όθωνα στον ελληνικό θρόνο. Μάλιστα, ο κ. Δημάδης, αξιοποιώντας υποδειγματικά τις πηγές και συγκρίνοντας υπογεγραμμένα και ανυπόγραφα κείμενα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Thiersch υπήρξε ο έως σήμερα άγνωστος μεταφραστής του ελληνικού μυθιστορήματος στα γερμανικά.

Τα τέσσερα επόμενα κεφάλαια κινούνται στον 20ό αιώνα. Το κέντρο βάρους δίνεται στην περίοδο της Μεταξικής Δικτατορίας, ωστόσο η έρευνα ενίοτε εκτείνεται χρονικά μέχρι και την έναρξη του Εμφυλίου. Πέρα από τη χρονολογική συνάφεια, υπάρχει και μια επιπλέον σύνδεση των κεφαλαίων. Το πρώτο από αυτά, και δεύτερο του βιβλίου, αποτελεί ουσιαστικά μιαν εισαγωγή για τα επόμενα, καθώς εξετάζεται η πολιτιστική πολιτική του μεταξικού καθεστώτος σχετικά με το χώρο του βιβλίου, του θεάτρου και της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής. Στην ενότητα αυτή μελετώνται οι στόχοι, τα μέσα και οι φορείς, σε επίπεδο προσώπων και θεσμών, αυτής της πολιτικής, υπό το πρίσμα της εξέτασης των σχέσεων εξουσίας και τέχνης.

Στο επόμενο κεφάλαιο, και σε μια νοηματική συνέχεια από το προηγούμενο, ο κ. Δημάδης περιγράφει τις συνθήκες, την επικοινωνιακή διαχείριση και την πολιτική εκμετάλλευση μιας διεθνούς περιοδείας του Βασιλικού Θεάτρου το 1939 στην Αγγλία και τη Γερμανία. Η χρονική συγκυρία, λίγο πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και το γεγονός ότι ο ελληνικός θίασος περιόδευσε στις πρωτεύουσες των δύο κύριων ευρωπαϊκών αντιπάλων χωρών, προσφέρονται ως υπόθεση εργασίας για την πραγμάτευση του κεντρικού ζητήματος που απασχολεί τον συγγραφέα στο έργο του. Ο συγγραφέας αξιοποιεί μια σειρά δημοσιευμάτων του βρετανικού και γερμανικού Τύπου, καταδεικνύοντας τη διαφορετική οπτική τους και συνδέοντάς την με τις πολιτικές στοχεύσεις της κάθε πλευράς. Πιο συγκεκριμένα, ο γερμανικός Τύπος έδωσε έμφαση στις σχέσεις του ελληνικού και γερμανικού θεάτρου, ενώ τα δημοσιεύματά του παρέχουν μια αρκετά πιστή εικόνα του καλλιτεχνικού γεγονότος των παραστάσεων. Παρά το γεγονός ότι μια αντίστοιχη καλλιτεχνική αποτίμηση εντοπίζεται και στα βρετανικά άρθρα, εντούτοις στα τελευταία υπεισέρχονται και πολιτικά σχόλια, καθώς υπογραμμίζονται οι δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών, Ελλάδας και Αγγλίας, γεγονός ιδιαίτερης σημασίας, λαμβάνοντας υπόψη και την πολιτική συγκυρία της διαμόρφωσης των συσχετισμών πριν την έκρηξη του Παγκοσμίου Πολέμου. Αντίστοιχη πολιτική εκμετάλλευση της περιοδείας παρατηρείται και στα ελληνικά δημοσιεύματα. Συμπερασματικά, η περιοδεία του Βασιλικού Θεάτρου χρησιμοποιήθηκε τόσο από τη μεταξική όσο και από την αγγλική κυρίως προπαγάνδα, για να εξυπηρετήσει πολιτικές σκοπιμότητες.

Τα δύο τελευταία κεφάλαια του τόμου έχουν κύριο αντικείμενο την πεζογραφική παραγωγή του Νίκου Καζαντζάκη. Η παρουσία της ενότητας αυτής, πέρα από τη νοηματική ένταξή της στην προβληματική του τόμου, σχετίζεται και με την ειδική βαρύτητα του ονόματος του Έλληνα λογοτέχνη στο ευρωπαϊκό κοινό και δη τους φοιτητές Ελληνικών σπουδών στο εξωτερικό. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι το βιβλίο του κ. Δημάδη δημιουργήθηκε εξ αφορμής ενός τέτοιου κοινού και απευθύνεται σε αυτό. Ως προς τα ζητήματα που εξετάζονται σχετικά με την πεζογραφία του Καζαντζάκη, σημειώνουμε ότι ο συγγραφέας, και στα δύο σχετικά κεφάλαια, στρέφει το ενδιαφέρον του στα ταξιδιωτικά του κείμενα ενώ, επιπλέον, αυτά εντάσσονται στην ευρύτερη προβληματική που ξεκίνησε με την εξέταση της πνευματικής κίνησης υπό την επίδραση του μεταξικού καθεστώτος.

O συγγραφέας κομίζει νέα στοιχεία για μια σειρά ζητημάτων, ενώ το κάθε κεφάλαιο καταλήγει αριστοτεχνικά και ανακεφαλαιωτικά σε σαφή και ευσύνοπτα συμπεράσματα.

Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της ενότητας και τέταρτο του βιβλίου, ο συγγραφέας εξετάζει μια σειρά περιηγητικών εντυπώσεων του Καζαντζάκη συνδέοντάς τις με τις πολιτικές συγκυρίες της εποχής. Εισαγωγικά στην προβληματική αυτή, αναφέρεται στο διάλογο που προκλήθηκε στους πνευματικούς κύκλους σχετικά με τη σχέση ιδεολογίας και τέχνης και τη θέση που έλαβε ο Καζαντζάκης επί του θέματος, παραθέτοντας όχι μόνο τη σχετική του τοποθέτηση αλλά και την κριτική που του ασκήθηκε από τις σελίδες του «Ριζοσπάστη».

Από την ανάλυση των ταξιδιωτικών κειμένων του Κρητικού λογοτέχνη στην οποία προβαίνει ο κ. Δημάδης, θα σταθούμε ενδεικτικά στις παρατηρήσεις του σχετικά με τα κείμενα που αφορούν την Ισπανία και την Πελοπόννησο και τα οποία πρωτοδημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Καθημερινή». Στην πρώτη περίπτωση ο συγγραφέας συνδέει την αποστολή του Καζαντζάκη στην Ισπανία διαρκούντος του Ισπανικού Εμφυλίου με την ανάγκη του προαναφερθέντος εντύπου να απαντήσει στη σχετική αρθρογραφία τόσο του «Ριζοσπάστη» όσο και του «Ελεύθερου Βήματος», γεγονός που συνδέεται και με την πολιτική τοποθέτηση του κάθε εντύπου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Στην ίδια κατεύθυνση, η αρθρογραφία του Καζαντζάκη για την Πελοπόννησο μέσα από τις σελίδες της «Καθημερινής» εντάσσεται από τον κ. Δημάδη στην πολιτική στήριξης του μεταξικού καθεστώτος από τη συγκεκριμένη εφημερίδα.

Ειδική περίπτωση αποτελεί το κείμενο «Ταξιδεύοντας. Γ΄. Αγγλία» το οποίο δίνει στον κ. Δημάδη την ευκαιρία να συζητήσει τις σχέσεις Καζαντζάκη - Αγγλίας, υπό το πρίσμα τριών διαφορετικών χρονικών και πολιτικών συγκυριών. Καταρχάς, ο συγγραφέας υπογραμμίζει την παρουσία του Κρητικού λογοτέχνη στην Αγγλία ταυτόχρονα με την προαναφερθείσα περιοδεία του Βασιλικού Θεάτρου και το αντίστοιχο πολιτικό της πλαίσιο. Στη συνέχεια, αναφέρεται στην έκδοση του σχετικού κειμένου, η οποία, όπως είναι γνωστό, πραγματοποιήθηκε το 1941, λίγο πριν από τη γερμανική κατοχή. Όπως επισημαίνει ο κ. Δημάδης, το κείμενο προβάλλει τον φιλελεύθερο βρετανικό χαρακτήρα, υπηρετώντας το ιδεώδες των πολιτικών και πνευματικών ελευθεριών. Ο συγγραφέας κλείνει το κεφάλαιο καταδεικνύοντας το ελάχιστα γνωστό πολιτικό υπόβαθρο της απέλασης του Κρητικού λογοτέχνη από την Αγγλία λόγω των δηλώσεών του κατά τη διάρκεια της ταραγμένης περιόδου που κυοφορούνταν οι συνθήκες του ελληνικού εμφυλίου.

Στο δεύτερο κεφάλαιο της ενότητας και τελευταίο του βιβλίου, ο συγγραφέας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη λογοτεχνική ανανέωση στο έργο του Καζαντζάκη με αφορμή την ισπανική του εμπειρία. Κομβικό σημείο στην προβληματική του συγγραφέα καταλαμβάνει η γνωριμία του μεγάλου Έλληνα λογοτέχνη με το έργο του Λόρκα, η δολοφονία του τελευταίου και η επιρροή που άσκησαν οι εμπειρίες αυτές στο έργο του Καζαντζάκη. Πιο συγκεκριμένα, η περίπτωση του Λόρκα θέτει ουσιαστικά το πολιτικό ζήτημα της δολοφονίας ενός εκπροσώπου της Τέχνης για ιδεολογικούς λόγους, το οποίο διαπραγματεύεται με εύστοχες παρατηρήσεις ο κ. Δημάδης, για να καταλήξει στον αντίκτυπό του στο μυθιστορηματικό έργο του Καζαντζάκη. Πέρα όμως από αυτήν τη μείζονα και θεωρητική παρατήρηση του συγγραφέα, ο τελευταίος προσφέρει στην έρευνα μια πληθώρα και άλλων στοιχείων, τα οποία μπορούν να λάβουν το χαρακτηρισμό των νέων ή άγνωστων μέχρι τη στιγμή της δημοσίευσής τους. Ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ την παρατήρηση του συγγραφέα ότι η πρώτη χρονολογικά απόδοση ενός ποιήματος του Λόρκα σε άλλη γλώσσα, και μάλιστα στα ελληνικά, ανήκει στον Καζαντζάκη.

Από την παραπάνω σύντομη σκιαγράφηση του έργου του κ. Δημάδη καταδεικνύεται το επίκαιρο του χαρακτήρα του, σε μιαν εποχή μεταβατική, πολιτικών κρίσεων, ιδεολογικών συγκρούσεων και ένοπλων συρράξεων, όπως άλλωστε σημειώνει και ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογό του. Σε αυτές τις συγκυρίες τις οποίες αντιμετωπίζει ξανά η Ευρώπη μετά από αρκετές δεκαετίες, η προάσπιση και η ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών, και δη των ελληνικών, στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια καθίσταται πολύ περισσότερο αναγκαία, γι’ αυτό αποκτά και ιδιαίτερη σημασία η έκδοση βιβλίων τα οποία απευθύνονται στο ξενόγλωσσο κοινό που ενδιαφέρεται για τέτοιου είδους σπουδές.

Power and Prose fiction in modern Greece
Konstantinos A. Dimadis
Εκδόσεις Αρμός
273 σελ.
ISBN 978-960-527-922-6
Τιμή: €22,47

 

Πηγή : diastixo.gr