Isaiah BerlinΜελέτες δοκίμια-Isaiah Berlin: «Το σαθρό υλικό του ανθρώπου» κριτική του Θανάση Αντωνίου

«Η περιφρονητική στάση ή η συγκαταβατική ανοχή από την πλευρά αλαζόνων γειτόνων είναι μια από τις πιο τραυματικές εμπειρίες που μπορεί να υποστούν άτομα ή κοινωνίες. Η αντίδραση, συχνότατα, είναι η παθολογική διόγκωση των πραγματικών ή φανταστικών αρετών που διαθέτει κανείς και συνάμα μνησικακία και εχθρότητα προς τον αλαζόνα, τον ευτυχή, τον επιτυχημένο. Αυτό, πράγματι, χαρακτήριζε τα γερμανικά συναισθήματα για τη Δύση, ειδικότερα δε για τη Γαλλία, κατά τον 18ο αιώνα». Με τα λόγια αυτά ο φιλόσοφος Isaiah Berlin (Αϊζάια Μπερλίν) ερμηνεύει την άνοδο του γερμανικού εθνικισμού κατά τον 18ο αιώνα· δύο αιώνες μετά, τα πράγματα είναι απολύτως αντεστραμμένα και η πρόσφατη εντυπωσιακή νίκη του Εθνικού Μετώπου και των ευρωσκεπτικιστών στις περιφερειακές εκλογές της Γαλλίας είναι αδιάψευστος μάρτυρας μιας Ευρώπης που δεν έχει πετύχει, όχι μόνο την οικονομική, αλλά ούτε καν την πολιτική ενοποίηση.

ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΙΔΕΩΝ

Ο εβραϊκής καταγωγής I. Berlin υπήρξε ένα φωτεινό πνεύμα του 20ού αιώνα, τον οποίο διέτρεξε από το ένα άκρο ως το άλλο, τόσο χρονικά (1909-1997) όσο και γεωγραφικά: γεννήθηκε στη Ρίγα της Λετονίας, έζησε στην Αγία Πετρούπολη κατά την περίοδο της Επανάστασης και το 1921 έφυγε οικογενειακώς για την Αγγλία, όπου αργότερα διέπρεψε ως πανεπιστημιακός και δοκιμιογράφος. Είναι ένας «φιλελεύθερος πλουραλιστής των μέσων του 20ού αιώνα», όπως τον αποκαλεί στον Πρόλογό του ο πανεπιστημιακός Ν. Σεβαστάκης.

Στο βιβλίο περιέχονται δοκίμια του συγγραφέα για την Ιστορία των ιδεών στην Ευρώπη, τα οποία καλύπτουν περίοδο τριών δεκαετιών (από το 1959 το παλαιότερο μέχρι το 1988 το νεότερο) και, ως σύνολο στην παρούσα έκδοση, δίνουν μια περιεκτική εικόνα των θέσεων του Berlin, στοχαστή της εξέλιξης του ευρωπαϊκού πολιτισμού που έχει την ικανότητα να αναλύει το έργο κορυφαίων διανοητών της νεωτερικής περιόδου.

Ταυτόχρονα θεωρεί ότι όλα τα μεγάλα πνεύματα του 18ου και του 19ου αιώνα υποτίμησαν τη σημασία του εθνικισμού, από τους πρώτους ουτοπιστές σοσιαλιστές μέχρι τους διαλεκτικούς υλιστές (Marx, Engels) οι οποίοι, σύμφωνα με τον Berlin, αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό, όπως και τη θρησκεία, απλώς ως μια «ψευδή συνείδηση», ως «υποπροϊόν των παραγωγικών δυνάμεων», το οποίο θα διαλυθεί μέσω του ταξικού πολέμου, θα εξαφανιστεί με την πτώση του καπιταλιστικού συστήματος.

Στο πρώτο από τα δοκίμια του τόμου, «Η επιδίωξη του ιδεώδους», ο Berlin ερμηνεύει κάποιες από τις ιδέες ή τις δράσεις που αμέσως μετά τη Γαλλική Επανάσταση επιχείρησαν να αλλάξουν τον κόσμο: οι έννοιες της ελευθερίας και της ισότητας πρωτίστως, οι ασυμβίβαστες επιδιώξεις των κοινωνιών, τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη των (πανανθρώπινων κατά τους εμπνευστές τους) σκοπών. Ο φιλελεύθερος Berlin, που λατρεύει τον γνωστό αφορισμό του Καντ: «Από τόσο στραβό ξύλο, όπως είναι εκείνο από το οποίο έχει γίνει ο άνθρωπος, δεν μπορεί να κατασκευαστεί τίποτα εντελώς ίσιο», θεωρεί ότι η επιδίωξη του «ιδεώδους» σε κοινωνικό, οικονομικό κι εθνικό επίπεδο είναι κάτι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατο, κι εκτιμά πως είναι προτιμότερη για τον άνθρωπο μια ασταθής ισορροπία που θέλει συνεχώς διόρθωση, παρά η μέχρι τέλους σύγκρουση των ιδεολογιών που, συνήθως, οδηγεί στο αιματοκύλισμα των λαών.

Σε παρόμοια φιλελεύθερη λογική κινούνται και οι αναλύσεις του για τις ουτοπικές ιδεολογίες που γέννησε ο Διαφωτισμός, το κίνημα εκείνο που οικοδόμησε μια νέα παιδεία στηριγμένη στη γνώση, που εναπόθεσε τις ελπίδες του στις επιστήμες, που θεώρησε ότι σε κάθε αυθεντικό ερώτημα υπάρχει μία και μόνη ορθή απάντηση, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή από τον άνθρωπο και να υιοθετηθεί για να καλυτερεύσει η ζωή του. Ο Berlin, στο δοκίμιο «Η παρακμή των ουτοπικών ιδεών στη Δύση», μας γυρνάει στην Ευρώπη του 18ου αιώνα κι εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι γερμανόφωνοι λαοί (κι ο γερμανικός Ρομαντισμός) έθεσαν τέλος στις ουτοπίες που γέννησε ο Διαφωτισμός, κυρίως μέσω της ανάδειξης της διαφορετικής πολιτισμικής ταυτότητάς τους. Εδώ βλέπει ο Berlin την απαρχή της νεωτερικής επίθεσης ενάντια στην ιδέα της ουτοπίας, ενώ προεκτείνοντας τη σκέψη του φτάνει στους κοινωνικούς επαναστάτες, τους μαρξιστές και σοσιαλιστές διανοητές, που κι αυτοί ευαγγελίζονταν μια οικουμενική, άρα ουτοπική λύση.

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Δύο από τα δοκίμια του τόμου αναφέρονται σε μορφές της Δυτικής πολιτικής φιλοσοφίας που έχουν επηρεάσει τη σκέψη του Berlin: ο Ιταλός Giambattista Vico, τον οποίο θεωρεί πατέρα της μοντέρνας έννοιας του πολιτισμού και τις πολιτισμικής πολυαρχίας, σύμφωνα με την οποία κάθε πολιτισμός έχει το δικό του μοναδικό όραμα, ο φιλόσοφος που δεν πιστεύει σε «ιδεώδεις αξίες ενός ιδεώδους κόσμου»· ο Γάλλος Joseph de Maistre, υπερσυντηρητικός και βασιλόφρονας, ζηλωτής του Ρωμαιοκαθολικισμού και φανατικός πολέμιος των αξιών της Γαλλικής Επανάστασης, τον οποίον ο Berlin θεωρεί πρόδρομο του φασισμού, που εμφανίστηκε στην Ευρώπη ένα αιώνα μετά τον θάνατό του (1821).

Το πιο ενδιαφέρον από τα δοκίμια του τόμου είναι το «Λυγισμένο κλαδί: σχετικά με την άνοδο του εθνικισμού», το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά στο 1972 στο περιοδικό ForeignAffairs. H εμφάνιση του εθνικισμού στην Ευρώπη ως ένα ιδιαίτερο ρεύμα σκέψης και δράσης, το οποίο οδήγησε στους μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα, αποδίδεται από τον Berlin στη «συλλογική ταπείνωση» που είχαν υποστεί οι γερμανικές χώρες, καθώς είχαν παραμείνει στο περιθώριο της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι όλα τα μεγάλα πνεύματα του 18ου και του 19ου αιώνα υποτίμησαν τη σημασία του εθνικισμού, από τους πρώτους ουτοπιστές σοσιαλιστές μέχρι τους διαλεκτικούς υλιστές (Marx, Engels) οι οποίοι, σύμφωνα με τον Berlin, αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό, όπως και τη θρησκεία, απλώς ως μια «ψευδή συνείδηση», ως «υποπροϊόν των παραγωγικών δυνάμεων», το οποίο θα διαλυθεί μέσω του ταξικού πολέμου, θα εξαφανιστεί με την πτώση του καπιταλιστικού συστήματος.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, ο Berlin παρατηρεί όσα συνέβησαν στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, πουθενά στον κόσμο μετά το 1920, ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε κανένα άλλο πολιτικό κίνημα θα είχε επιτυχία, εκτός αν συμβάδιζε όχι μόνο με τον αντιιμπεριαλισμό, αλλά και με τον ξεκάθαρο εθνικισμό. Γιατί «ο φλογερός εθνικισμός δείχνει να είναι το απαραίτητο συστατικό των σύγχρονων επαναστάσεων».

Το σαθρό υλικό του ανθρώπου
Isaiah Berlin
μετάφραση: Γιώργος Μερτίκας
πρόλογος: Νικόλας Σεβαστάκης
Κριτική
408 σελ.
Τιμή € 18,00

Πηγή : diastixo.gr