Μελέτες δοκίμια-Ευτυχία-Αλεξάνδρα Λουκίδου: «Πέραν της γραφής» κριτική της Μαρίας Λιτσαρδάκη

Πέραν της γραφής τιτλοφορείται η συλλογή δοκιμίων της Ευτυχίας-Αλεξάνδρας Λουκίδου, συγκεντρώνοντας ομιλίες και άρθρα της για την ποίηση 23 δημιουργών. Ξεκινώντας από τον τίτλο, παρατηρούμε τη δυναμική πολυδιάστατης ερμηνείας που έχει: «πέραν της γραφής» βρίσκεται το μετα-κείμενο της κριτικής προσέγγισης, ο δεύτερος λόγος του ειδικού μελετητή, εκείνου που ανιχνεύει διόδους, εισχωρεί διαισθητικά μεν, αλλά και με εξασκημένο κριτικό βλέμμα στην πρώτη γραφή του δημιουργού. Το ποιητικό κείμενο, ανοικτό σε πολλαπλές αναγνώσεις, προσφέρει συχνά το νήμα, ίχνη καθοδηγητικά, ούτως ώστε ο συνήθως κατάφορτος νοημάτων λόγος του να φωτιστεί και να αποκαλύψει το βαθύτερο περιεχόμενό του.

Παράλληλα, το «πέραν της γραφής» μπορεί να εκληφθεί και ως ο έσω εκείνος χώρος του εκάστοτε ποιητή, της δικής του υπόστασης, πνευματικής και συναισθηματικής, στον οποίον ο δημιουργός αποπειράται, μέσω των σημείων και των σημαινόντων, μέσω της γραφής εν ολίγοις, να δώσει υλική υπόσταση πάνω στην επιφάνεια της λευκής σελίδας, να αποτυπώσει συλλογισμούς, προβληματικές, αναζητήσεις προσωπικής θέασης και οράματος του κόσμου, να μοιραστεί το φορτίο εκείνου του –συχνά– ανείπωτου βιώματος που του υπαγορεύει την καταφυγή στη γραφή.

Το ποιητικό κείμενο, ανοικτό σε πολλαπλές αναγνώσεις, προσφέρει συχνά το νήμα, ίχνη καθοδηγητικά, ούτως ώστε ο συνήθως κατάφορτος νοημάτων λόγος του να φωτιστεί και να αποκαλύψει το βαθύτερο περιεχόμενό του.

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι με κάθε κείμενο/μετα-κείμενό της, η Λουκίδου τοποθετείται στο χρονικό «πέραν» της γραφής και προσπαθεί να ανιχνεύσει το τοπικό «πέραν», αυτόν τον προσωπικό χώρο, που εκτείνεται στο έσω και προ της γραφής διάστημα και μετουσιώνεται σε γραφή στο εδώ και τώρα της πραγματικότητας. Και είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στο κείμενο που ανοίγει τη συλλογή και αφιερώνεται στον Γιώργο Θέμελη, η Λουκίδου αναφέρεται στον «έτερο χώρο» και τον «έτερο χρόνο» του ποιητή, όπως η ίδια γράφει, που εκείνος επίμονα ψηλαφεί, αναδεικνύοντας τη «φαινομενολογία του θανάτου» (σελ.11) και την αναζήτηση της αιωνιότητας. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, αυτά ακριβώς αποτελούν τα δηλωτικά στοιχεία της ποίησης του Θέμελη.

Στον Παπαδίτσα, επίσης, που μιλά για την «εσωτερική βίωση του άπειρου τόπου και του αιώνιου χρόνου» (σελ.141), η Λουκίδου καταγράφει τα συγκεκριμένα στοιχεία ως τα συνθετικά του «πέραν» εκείνου που ο ποιητής αποπειράται να ιχνηλατήσει και να νοηματοδοτήσει, καταργώντας περιγράμματα, με μια ποίηση «κρυπτική και αποκαλυπτική συγχρόνως» (σελ.145) κατά τη συγγραφέα. Αρωγοί στο έργο του αναδεικνύονται οι μύθοι και ένας λόγος που, καθώς αρθρώνεται, αμφισβητεί ο ίδιος την ικανότητά του.

Στη στρατευμένη ποίηση του Άρη Αλεξάνδρου, η Λουκίδου εντοπίζει τη μετάθεση «σε κάποιο μέλλον μακρινό της αισιόδοξης προοπτικής της εμφάνισης του “ανθρώπινου ανθρώπου”» (σελ.153), όπως η ίδια επισημαίνει. Η ποιητική γραφή εδώ επιχειρεί, θα λέγαμε, να διατηρήσει ζωντανό το όραμα του χωροχρόνου της ουτοπίας, ένα άλλο «πέραν» δηλαδή, που σηματοδοτείται συγχρόνως από την αναζήτηση μιας νέας γλώσσας, ικανής να αποτυπώσει την ιερότητα της ύπαρξης και την επιθυμητή, όσο και ιδεατή, συνωνυμία της ανθρωπιάς και της ειρήνης.

Παρόμοια, στον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, το πέραν της γραφής εγγράφεται ως «πέρα από συμβατικότητες, πάνω από φύλα και γένη» (σελ.63), ως η έκφραση του «καίριου και του ουσιώδους» (σελ.58), σύμφωνα με τη συγγραφέα. Η γραφή του Πεντζίκη ερμηνεύεται ως λόγος πέρα από συνήθεις μορφές και εκφραστικά μέσα, όπου η συχνά ερμητική γραφή υπακούει μόνο στην ανάγκη της αγνότητας και της αυθεντικότητας ενός λόγου, μέσα στον οποίο το «εγώ» θρυμματίζεται –όμοια με τον λόγο, εξάλλου– προκειμένου να επικοινωνήσει με τον Άλλον και μαζί να κοινωνήσουν την υπέρτατη αλήθεια ως «αντανακλάσεις της αιωνιότητας» (σελ.67).

Στη Ζωή Καρέλλη, πάλι, η Λουκίδου διαβλέπει στη «συνεχή ώσμωση όπου ζουν η Πίστη και η Οντολογία» (σελ.39) τη μεταφυσική αναζήτηση της ποιήτριας στην ταραχώδη περιπλάνηση του ποιητικού εγώ, που βιώνει παροξυστικά το «πάθος για τη ζωή». Πρόκειται, δηλαδή, για το αγωνιώδες μιας διττής υπαρκτικής κατάστασης που ακροβατεί σε αμφίρροπες εντάσεις και τελικά οδηγείται, αναπότρεπτα, προς τη σιωπή.

Στον ποιητή «των κατόπτρων και της αθωότητας» (σελ.107), όπως αποκαλεί η Λουκίδου τον Τάκη Βαρβιτσιώτη, εκείνον της «μαλλαρμεϊκής πυκνότητας» (σελ.118) και της βαλερικής καθαρότητας της ποίησης, η ίδια στέκεται στο μεταμορφωτικό βλέμμα του, που «θεάται τον κόσμο μέσα από ένα κρύσταλλο» (σελ.116), όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η ίδια. Συγχρόνως, προσομοιάζει την ποίησή του με διαθλαστικό πρίσμα, μέσω του οποίου η αναζήτηση της «πρωτεϊκής ηλικίας των πραγμάτων» (σελ.118) –ένα άλλο «πέραν» ουσιαστικά, πεπερασμένο και απρόσιτο όμως– εγγράφεται ως μετάλλαξη της πραγματικότητας της φθοράς, της οδύνης και του θανάτου. Μέσω της «κιβωτού των στίχων» (σελ.123) επιχειρείται, σύμφωνα με τη Λουκίδου, ενός είδους ποιητικός εξορκισμός που είναι και ανατροπή συνάμα, διάσωση της ενορατικής δύναμης του ποιητή και της αέναης πίστης του στην ομορφιά, την εξιδανίκευση και την ελπίδα.

Ανιχνεύει τους άξονες της ποιητικής και της δημιουργίας, χαρτογραφεί τον ποιητικό χώρο, διανοίγοντας διόδους προσέγγισης της ιδιαίτερης έκφρασης και του ψυχισμού του κάθε ποιητή, έτσι ώστε οι αναγνώστες να εισέλθουν στα κείμενα και να μετατρέψουν κάθε «πέραν της γραφής» σε στιγμές απολαυστικής αναγνωστικής και συγκινησιακής εμπειρίας.

Στην ποίηση της Κικής Δημουλά, της ποιήτριας του «αποφθεγματικού λόγου πικρών διαπιστώσεων» (σελ.200), με το παιγνιώδες, ανατρεπτικό και συχνά σαρκαστικό, αλλά εξίσου καταγγελτικό ποιητικό ιδίωμα, η Λουκίδου θα υπογραμμίσει τους «τολμηρούς συνδυασμούς έμψυχων και αφηρημένων», την «αιρετική αποδόμηση της γλώσσας» (σελ.200), την έμφαση στα ασήμαντα και καθημερινά, μέσα στα οποία όμως ακριβώς η ποιήτρια, όπως επισημαίνει η Λουκίδου, αποπειράται να ανακαλύψει κάποιο κρυμμένο μυστικό, κάποια αποκάλυψη για τα ακατανόητα της ύπαρξης. Για όλα εκείνα τα «πέραν» δηλαδή της ανθρώπινης νόησης που μας ξεπερνούν και μας διαφεύγουν, εγκαταλείποντάς μας στην απόγνωση και τη ματαιότητα, την απογοήτευση της ζωής που, κατά τη συγγραφέα, οδηγούν τη Δημουλά να «καταφεύγει οριστικά πλέον στη γραφή, ανακαλύπτοντας σ’ αυτήν στοιχεία αθανασίας» (σελ.206).

Το ποιητικό έργο της Μαρίας Λαμπαδαρίδου-Πόθου χαρακτηρίζεται από τη Λουκίδου ως «γραφή θρήνος» (σελ.210), όπου «συνυπάρχουν η απώλεια και ο θάνατος με τον διαρκή διάλογο της ύπαρξης με το άλλο φως» (σελ.211). Όπως εύστοχα παρατηρεί η συγγραφέας, πρόκειται για μια «ιδιάζουσα μεταφυσική», στην οποία «η τραγικότητα της εγκοσμιότητας βιώνει αβοήθητη το πεπρωμένο της σε έναν χρόνο προσωπικό, στον οποίο όμως συνοικούν όχι μόνο η ατομική αλλά και η συλλογική μνήμη» (σελ.210). Η Άβυσσος, το Αμίλητο, το Άγνωστο και το Αναπόδεικτο αποτελούν κι εδώ άλλες όψεις ενός «πέραν» με το οποίο η ποιητική συνείδηση βρίσκεται σε συνεχή συνομιλία, προκειμένου να το αποκωδικοποιήσει, να συμφιλιωθεί μαζί του, για να μπορέσει να το αποδεχθεί και να βιώσει την ύπαρξη με λιγότερη αγωνία και αβεβαιότητα.

Προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσει τον αποφθεγματικό λόγο στην ποίηση του Γιώργου Γεωργούση, η Λουκίδου μιλά για τη «γραφή του ως άρνηση στη μαρτυρία των αισθήσεων» (σελ.255), για έναν κόσμο εικόνων και πλασμάτων «οπωσδήποτε πέραν των συνόρων [που ο ποιητής] μετακενώνει στην ποίησή του» (σελ.254). Αναδεικνύει έτσι ως σημαίνουσα δομή του έργου του τον ενορατικό υπερρεαλισμό, μέσω του οποίου επιχειρείται η αναδόμηση της πραγματικότητας με στόχο την «ευκινησία μέσα στο χρόνο και στο όνειρο» (σελ.255), σύμφωνα με τη Λουκίδου. Σε άμεση συσχέτιση βρίσκεται, επιπλέον, η διαχείριση της ιδέας του θανάτου, τον οποίο ο Γεωργούσης μεταμφιέζει λεκτικά με τον «χρησμικό του λόγο» (σελ.252), επιχειρώντας τη συμφιλίωση και εξοικείωση μαζί του.

«Αναζητώ μια χώρα απρόσιτη, δακρύζοντας κάθε φορά τυφλός» (σελ.238), γράφει ο Τόλης Νικηφόρου, μιλά για το «ασυμβίβαστο όραμα» (σελ.236) του συλλογικού εμείς, για το «κλουβί» (σελ.236) που ο ίδιος ανοίγει με την ποίησή του, ελευθερώνοντας τον άνθρωπο και χαρίζοντάς του «ένα τσουβάλι ζωγραφιές» (σελ.236), για το «μαγικό χαλί» (σελ.229) της ζωής, που ο καθένας μας υφαίνει μια άκρη του και η Λουκίδου έρχεται να επισημάνει την οικουμενική του συνείδηση, την υπαρξιακή του αναζήτηση που «εκκινεί από μια λέξη κλειδί», τη λέξη «θεατής» (σελ.230). Το κριτικό βλέμμα της Λουκίδου έλκεται ακόμη από τη λέξη «τίποτα» στο έργο του Νικηφόρου, καταγράφοντάς το ως «κωδικό αρχής και τέλους του κόσμου» (σελ.231), αλλά και από την κυριαρχία των χρωμάτων και την ουτοπία του. Σύμφωνα με τη Λουκίδου, η ουτοπία αυτή μετουσιώνεται σε ποίηση και συμπλάθεται αφενός με την παιδικότητα της ψυχής και αφετέρου με τη ενσυνείδητη και ρητή άρνηση αποδοχής οποιασδήποτε σύμβασης, οποιουδήποτε στοιχείου που «προσβάλλει την ανθρωπιά και ακυρώνει την κοινωνική αλληλεγγύη» (σελ.235).

Και στο έργο της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, η Λουκίδου, αφού αρχικά εντοπίσει τη σχέση σώματος-μνήμης-γνώσης, τα ελλείμματα που καθορίζουν την ποιητική θεματική της, την έκφραση τη «μεταιχμιακή» (σελ.239), την απογυμνωμένη από ωραιοποιήσεις, αλλά συγχρόνως άκρως στοχαστική, επικεντρώνεται στη «Χώρα Λυπιού» της συλλογής του 1995, «μια χώρα καταφύγιο, προορισμό και απόδραση, μια χώρα αντιθέσεων» (σελ.246), όπως γράφει η Λουκίδου. Έναν ακόμη χώρο του φαντασιακού «πέραν» επομένως, που έχει πλάσει το ποιητικό υποκείμενο, προκειμένου «να ’[ν]αι πάντα ένα μ’ αυτά που ’χ[ει] χάσει» (σελ.247), και η Λουκίδου τονίζει ακριβώς την επίγνωση και την αποδοχή της πονεμένης ύπαρξης, συνδέοντας επιπλέον τα στοιχεία αυτά και με τη συλλογή του 2011, με τον αποδεικτικό του συγκεκριμένου συλλογισμού τίτλο, Η ανορεξία της ύπαρξης.

Στη συλλογή Πέραν της γραφής της Λουκίδου περιλαμβάνονται επίσης κείμενα για τον Ελύτη, την Κέντρου-Αγαθοπούλου, τον Αλεξάκη, τον Βαρβέρη κ.ά., τα οποία αφήσαμε ασχολίαστα στην παρούσα σταχυολόγηση, καθώς η επιλογή έγινε με ενδεικτικής και όχι ποιοτικής φύσης κριτήρια. Η δήλωση, εξάλλου, της ιδίας για τη συχνά πλημμελή της προσέγγιση του εκάστοτε ποιητικού έργου, δεδομένης της συντομίας των συγκεκριμένων ομιλιών ή άρθρων, δικαιολογεί και τη δική μας μη εξαντλητική παρουσίαση. Πρέπει, εντούτοις, πριν κλείσουμε, να επισημάνουμε ότι, αν και συνοπτικά, τα δοκίμια της Λουκίδου χαρακτηρίζονται από διεισδυτικότητα, η οποία συνεπικουρείται λειτουργικά από την ποιητική της αντίληψη και έκφραση, έναν ιδιαίτερα εικονοπλαστικό και παραστατικό λόγο, ευθύβολο και ευαίσθητο. Ανιχνεύει τους άξονες της ποιητικής και της δημιουργίας, χαρτογραφεί τον ποιητικό χώρο, διανοίγοντας διόδους προσέγγισης της ιδιαίτερης έκφρασης και του ψυχισμού του κάθε ποιητή, έτσι ώστε οι αναγνώστες να εισέλθουν στα κείμενα και να μετατρέψουν κάθε «πέραν της γραφής» σε στιγμές απολαυστικής αναγνωστικής και συγκινησιακής εμπειρίας.

Πέραν της γραφής
Δοκίμια για την ποίηση
Ευτυχία-Αλεξάνδρα Λουκίδου
Κέδρος
328 σελ.
ISBN 978-960-04-4588-6
Τιμή € 14,00

Πηγή : diastixo.gr