Machado de Assis: «Ρεαλιστική τριλογία» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2017-05-31 09:38

Ο Machado de Assis αποτελεί μια ειδική περίπτωση για τη λογοτεχνία της Βραζιλίας. Γεννήθηκε το 1839 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, από μιγά πατέρα, γιο απελεύθερου σκλάβου, και Πορτογαλίδα μητέρα, που τους είχε πάρει υπό την προστασία της μία χήρα ενός τοπικού γερουσιαστή. Αυτή υπήρξε και νονά του συγγραφέα. Ως μαθητής δεν ήταν καλός στο σχολείο. Έμαθε από μόνος του ξένες γλώσσες, λατινικά τον δίδαξε ένας ιερέας που αργότερα έγινε αδερφικός του φίλος κι έκανε διάφορες δουλειές μέχρι να φτάσει, πολύ αργότερα, στο αξίωμα του υπουργού Γεωργίας. Εκτός από λογοτεχνία έγραψε ποίηση και θεατρικά κείμενα. Σήμερα θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της βραζιλιάνικης λογοτεχνίας, που άσκησε μεγάλη επιρροή σε ομοτέχνους του, τόσο εντός όσο και εκτός των τειχών της χώρας του.

Τον Joaquim Maria Machado de Assis, όπως είναι το πλήρες όνομά του, σύστησαν για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό, όπως μας ενημερώνει η βάση δεδομένων της biblionet, οι εκδόσεις Αστάρτη το 1984 και οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια οκτώ χρόνια αργότερα. Οι μεν με το βιβλίο Επιτάφιος για έναν μικρό νικητή, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πρώτη αγγλική μετάφραση των Μεταθανάτιων αναμνήσεων και οι δε με τον Φρενίατρο. Οψίμως, οι εκδόσεις Gutenberg εκδίδουν το 2016 την Ελένα, χαρακτηριστικό μυθιστόρημα της πρώτης, ρομαντικής περιόδου του συγγραφέα και τώρα τη Ρεαλιστική τριλογία, στην οποία εντάσσονται οι Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας, ο Κίνκας Μπόρμα και ο Δον Κασμούρο, χαρακτηριστικά δείγματα της δεύτερης, ρεαλιστικής, περιόδου του. Οι μελετητές του de Assis προσθέτουν σε αυτά τα τρία και τα έργα Ησαύ και Ιακώβ καθώς και το Αναμνήσεις του Άιρες, ως χαρακτηριστικά δείγματα της τελειοποίησης του ύφους και της τεχνικής του συγγραφέα.

Μέσα στο έργο του, κυρίως της δεύτερης περιόδου, μπορούν να ανιχνευθούν τα πρώτα στοιχεία μαγικού ρεαλισμού αλλά και μοντερνισμού, γεγονός που εξιτάρει θεωρητικούς της λογοτεχνίας και κριτικούς. Αυτό που πρέπει να επισημάνουμε είναι πως ο de Assis υπήρξε ένας ακούραστος τεχνίτης του ύφους, με αποτέλεσμα την τελειοποίηση της τεχνικής του και κατ’ επέκταση την εδραίωση των χαρακτηριστικών εκείνων που τον έκαναν γνωστό ακόμα και πέρα των συνόρων της Βραζιλίας.

Χρησιμοποιώντας μια λεπτή και υποδόρια ειρωνεία πετυχαίνει να διακωμωδήσει καταστάσεις και να κριτικάρει κοινωνικές δομές και ανθρώπινες συμπεριφορές της εποχής του, αίφνης ο νεκρός αφηγητής, ο Μπρας Κούμπας, που αφιερώνει τις μεταθανάτιες αναμνήσεις του «Στο σκουλήκι που πρώτο έφαγε του κουφαριού μου τις κρύες σάρκες…».

Με ύφος λιτό, μακροπερίοδο λόγο, περιγραφές αντικειμένων και χώρων λειτουργικές για την εξέλιξη της κάθε ιστορίας καταφέρνει να ζωντανέψει την αφήγηση και να βάλει τον αναγνώστη στο ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο αυτής. Χρησιμοποιώντας μια λεπτή και υποδόρια ειρωνεία πετυχαίνει να διακωμωδήσει καταστάσεις και να κριτικάρει κοινωνικές δομές και ανθρώπινες συμπεριφορές της εποχής του, αίφνης ο νεκρός αφηγητής, ο Μπρας Κούμπας, που αφιερώνει τις μεταθανάτιες αναμνήσεις του «Στο σκουλήκι που πρώτο έφαγε του κουφαριού μου τις κρύες σάρκες…».

Και τα τρία έργα της Ρεαλιστικής τριλογίας βρίθουν παρεκβάσεων, κι αυτό ίσως να είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό δείγμα της τεχνικής του de Assis. Οι παρεκβάσεις αυτές, είτε με τη μορφή σχολίων, είτε επεξηγήσεων, ακόμα και με διάλογο με τον αναγνώστη, με παράπλευρα επεισόδια, με αναμνήσεις, στοχασμούς, διαρρηγνύουν τη γραμμικότητα της αφήγησης, με αποτέλεσμα μια αποσπασματικότητα, που σκοπό έχει, κυρίως, την αμφισημία και την εσκεμμένη αποσιώπηση. Αυτό ακριβώς πρεσβεύει κι ο ίδιος ο συγγραφέας. Απομακρυνόμενος έτσι από αιτιοκρατικά δεδομένα απότοκα του ρεαλισμού προσδίδει ζωντάνια στους ήρωες, εμφυσώντας τους επιπλέον ανάσες, δίδοντας επιπλέον χώρο και μια κάποια άνεση κίνησης, προκειμένου να μην προσληφθούν ως περιχαρακωμένα ανθρώπινα πεπρωμένα.

Και στα τρία έργα της Ρεαλιστικής τριλογίας παρατηρούμε πολλές αναφορές σε έργα κλασικών ευρωπαίων συγγραφέων αλλά και αποσπάσματα από τη Βίβλο. Ο de Assis υπήρξε πολύ καλός γνώστης του ευρωπαϊκού τρόπου σκέψης, της δυτικής φιλοσοφίας και επιστήμης και, φυσικά, της λογοτεχνίας. Καίτοι πεσιμιστής, ως βιοθεωρία αλλά και εν γένει ως ίδιον του βραζιλιάνικου λαού, αίφνης ο φιλόσοφος Κίνκας Μπόρμπα, ο de Assis με αυτές τις αναφορές επιχειρεί να δείξει τον δρόμο σχετικά με το που πρέπει να στραφεί η βραζιλιάνικη λογοτεχνία. Ακόμα και οι ήρωές του, που ανήκουν στην ανερχόμενη αστική τάξη, έχουν ως απόλυτο προορισμό την Ευρώπη. Σχεδόν επιτακτικά, ως κάτι που πρέπει και είναι φυσικό να γίνει.

Οι τρεις ιστορίες κινούνται χρονικά σε μια περίοδο ταραγμένη και πλούσια σε εξελίξεις για τη Βραζιλία. Δίχως να μπαίνει ουσιαστικά σε πολιτικές αντιπαραθέσεις προτιμά να εστιάσει στους ανθρώπους. Στις Μεταθανάτιες αναμνήσεις ο Μπρας Κούμπας, από τον τάφο, θυμάται τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του, εστιάζοντας στον έρωτά του για τη Βιρζιλία, μέσα από διάφορες παρεκβάσεις. Στο Κίνκας Μπόρμπα, περιγράφεται η ζωή του Ρουμπιάο, που βρέθηκε με τεράστια περιουσία την οποία του κληροδότησε ο φιλόσοφος Κίνκας Μπόρμπα, τον οποίο φρόντιζε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, με μοναδική εντολή να προσέχει τον ομώνυμο σκύλο του. Αποτέλεσμα, μετά την κατασπατάληση όλης σχεδόν της περιουσίας εν ονόματι της Σοφίας, συζύγου ενός πολιτικού, ο Ρουμπιάο θα καταλήξει περιπλανώμενος τρελός μέχρι τον θάνατο αυτού και του σκύλου. Τέλος, στο Δον Κασμούρο (κασμούρο = πεισματάρης), ο Μπεντίνιο προκειμένου να παντρευτεί την παιδική του φίλη Καπιτού, με την οποία έχει μεγαλώσει και είναι ερωτευμένος από μικρός, εγκαταλείπει τη θεολογική σχολή, σπουδάζει νομικά, γίνεται δικηγόρος, παντρεύονται, αποκτούν κι ένα παιδί, κι έρχεται το τέλος να ανατρέψει τα πάντα. Διόλου τυχαίο πως αυτό αποτελεί και την κορωνίδα του έργου του de Assis.

Τέλος θα πρέπει να επισημάνουμε τον εμπεριστατωμένο πρόλογο της κ. Μ. Παπαδήμα, μεταφράστριας του βιβλίου, που μας συστήνει κατατοπιστικά αυτή τη δεύτερη, ρεαλιστική, περίοδο του συγγραφέα.
 

Ρεαλιστική τριλογία
Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπας. Κίνκας Μπόρμπα. Δον Κασμούρο
Machado de Assis
Μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα
Gutenberg
1003 σελ.
ISBN 978-960-01-1842-1
Τιμή: €30,00

 

 

 

πηγή : diastixo.gr