Λέων Τολστόι: «Άννα Καρένινα» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2016-07-06 10:38

Το βιβλίο (που ανήκει στην εξαιρετικά καλαίσθητη σειρά θεατρικών έργων της Κάπα Εκδοτικής) ανοίγει με δυο ρητορικά ερωτήματα: «Πότε ένα έργο εξακολουθεί να είναι επίκαιρο εκατόν πενήντα χρόνια μετά τη συγγραφή του;» και «πώς ερμηνεύεται μια μυθιστορηματική αυτοχειρία να γίνεται σημείο αναφοράς τόσο στην παγκόσμια λογοτεχνία όσο και στην πεζή καθημερινότητά μας;». Τα ρητορικά ερωτήματα δεν έχουν χρεία απαντήσεως· ωστόσο, όταν πρόκειται για κλασικά έργα, υπάρχει πάντα διαθέσιμη η μία και μοναδική: Η αλήθεια τους στηρίζει την επικαιρότητά τους, και αυτή είναι η απάντηση και για τα δύο ερωτήματα.

Αν και το love story κυριαρχεί στο έργο, είναι πολλές οι αναφορές στον κόσμο που αλλάζει, που στρέφεται προς την Ευρώπη αλλά δεν αποκόπτεται από τις ρίζες του, σε μια κοινωνία που με δυσκολία επιτρέπει το διαζύγιο αλλά δεν επιτρέπει τον δεύτερο γάμο, που ανέχεται την απιστία, εφόσον τηρούνται τα προσχήματα, που ζει μέσα στη λάμψη και τη χλιδή, ενώ πίσω από τη βιτρίνα υπάρχει διαφθορά, διαβολή, ίντριγκα και υποκρισία..

Ο μέσος αναγνώστης, από το θαυμάσιο αυτό έργο του Λέοντος Τολστόι Άννα Καρένινα θυμάται τον έρωτα του πρωταγωνιστικού ζευγαριού και το τραγικό τέλος της ηρωίδας. Η Άννα Καρένινα είναι μια γυναίκα με μεγάλο πάθος, μια ερωτευμένη που κινεί τον έρωτα του Βρόνσκι και πνίγεται στα αδιέξοδα των συμβατικοτήτων. Είναι η κεντρική ψηφίδα σ’ αυτό το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό πλαίσιο του οποίου οι κανόνες διέπουν τη συμπεριφορά των επίλεκτων μελών της αριστοκρατίας, γραπτοί και άγραφτοι, αλλά το θέμα δεν εξαντλείται εκεί∙ στην «ερωτευμένη» Άννα, τον «σκληρό» Καρένιν και τον «ωραίο» Βρόνσκι. Στο μυθιστορηματικό, πολυπρισματικό αυτό αρχιτεκτόνημα, οι δορυφορικοί ήρωες, συντονισμένοι στο ρυθμό της εποχής αλλά και αποστασιοποιημένοι –ο σπάταλος Στίβα, η ψυχρή μητέρα Βρόνσκαγια, το μήλο της έριδος Σοροκίνα, αλλά και ο γαιοκτήμονας Λέβιν που αγαπά τη γη του και προσπαθεί να λύσει τα μυστικά της αγροτοκαλλιέργειας, δουλεύοντας πλάι στους εργάτες του– φωτίζουν την εποχή. Αχίλλειος πτέρνα της ηθικής αλλά και της καταπίεσης ή της απελευθέρωσης, ο έρωτας.

Ο Αντρέ Μπρετόν θεωρούσε τον έρωτα τη μοναδική ευκαιρία του ανθρώπου που έρχεται σε μια προνομιούχο στιγμή για να καταξιώσει την ύπαρξή του. Είναι ο μόνος χώρος που δεν μπόρεσε να αλώσει η λογική.

Ας δούμε όμως το βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας. Πρόκειται για μετάφραση για τις ανάγκες μιας παράστασης, οπότε «θεατρική αδεία» οι μεταφραστές περιόρισαν τους σαράντα οχτώ ρόλους σε δεκατρείς, το κείμενο σε εκατόν τριάντα σελίδες και δεκαεννέα σκηνές, μετέφεραν τη δράση σε εσωτερικούς χώρους, δωματίων ή γραφείων, κράτησαν ακέραιο τον «άμαχο πληθυσμό», τους αφανείς ήρωες της αριστοκρατικής παροικίας, οι οποίοι «είναι το ζητούμενο της ανθρωπογεωγραφίας του Τολστόι» και παράλληλα με τη ζωή και τον έρωτα της Άννας, μας έδωσαν τη δράση του Κονσταντίν Ντμίτριτς Λέβιν που «ευαγγελίζεται την επανάσταση, την ελευθερία και την ισότητα». Το έργο, λοιπόν, κινείται σε δύο επίπεδα. Το ένα, το κοινωνικό, αφορά τον Λέβιν και τα όνειρά του για μια ειρηνική ζωή κοντά στη φύση και τη γυναίκα που αγαπά και το άλλο, που είναι και πιο εντυπωσιακό, αφορά τον έρωτα της Άννας και του Βρόνσκι, σαν αρρώστια στον πυρήνα της αριστοκρατικής κοινωνίας. Η «αγάπη είναι η πιο δημοκρατική αρρώστια», όπως διατείνεται η Άννα, και μάλιστα θα αποβεί θανατηφόρα, παρασύροντας στη συμφορά τον Βρόνσκι που φεύγει στο μέτωπο για να σκοτωθεί και τον Καρένιν που ζει μόνος με τον γιο του και το κοριτσάκι της Άννας από τον Βρόνσκι.

Αν και το love story κυριαρχεί στο έργο, είναι πολλές οι αναφορές, όπως ήδη είπαμε, στον κόσμο που αλλάζει, που στρέφεται προς την Ευρώπη αλλά δεν αποκόπτεται από τις ρίζες του, σε μια κοινωνία που με δυσκολία επιτρέπει το διαζύγιο αλλά δεν επιτρέπει τον δεύτερο γάμο, που ανέχεται την απιστία, εφόσον τηρούνται τα προσχήματα, που ζει μέσα στη λάμψη και τη χλιδή, ενώ πίσω από τη βιτρίνα υπάρχει διαφθορά, διαβολή, ίντριγκα και υποκρισία. Κι ακόμα θίγονται θέματα που αφορούν την εργασία, την αξία, την αγάπη ή την περιφρόνηση της γης, τους κολίγους, τα εργατικά δικαιώματα, τις κινητοποιήσεις στην Ευρώπη. Ο Τολστόι, ενημερωμένος για τα εντός και εκτός Ρωσίας τεκταινόμενα, με σύγχρονο πνεύμα, παρουσιάζει τις ιδέες του μέσα από τον φιλελεύθερο Στίβα («Πρώτος εγώ βγήκα και είπα πως τα πράγματα πάνε άσχημα για τη Ρωσία. Πρώτος εγώ είπα πως ο γάμος είναι ένα ξεπερασμένο και γκροτέσκο πανηγύρι. Εγώ βροντοφώναξα πως η θρησκεία είναι χαλινάρι για τους μουζίκους»). Η χριστιανικών αρετών Ντόλλυ υπεραμύνεται των αδίκων («Κι αν σε χτυπήσουν από το ένα μάγουλο, στρέψε και το άλλο, κι αν σου κλέψουν το ιμάτιο, δώσε και το πουκάμισο σου»). Ο σκληρός, αλλά όχι άδικος Καρένιν λυγίζει όταν η Άννα παραληρεί από τον πυρετό. Ως υπουργός, όμως, παρατηρεί ότι «η κατάργηση της δουλοπαροικίας ήταν ολέθρια για την οικονομία... οι δείκτες βουλιάζουν». Ο γάμος του Λέβιν και της Κίττυ γίνεται με το τυπικό των θρησκευτικών παραδοσιακών κανόνων. Και αυτό το ζευγάρι, που θα επιβιώσει ευτυχισμένο, θα είναι το παράδειγμα ότι η ευτυχία είναι υπόθεση αρμονικής συνύπαρξης της απλότητας και της ηθικής.

Στο «Επίμετρο» η Σίσσυ Παπαθανασίου παραθέτει την πληροφορία της αφόρμησης του έργου, όπως την παραδίδει ο Ανρί Τρουαγιά. Ο Τολστόι, μας λέει, παρακολούθησε την αυτοκτονία μιας γυναίκας στο τρένο επειδή την εγκατέλειψε ο εραστής της. Το γεγονός έλαβε χώρα στις 4 Ιανουαρίου 1872 και το όνομά της ήταν Άννα. Ο Τολστόι παρακολούθησε την αυτοψία και ένα χρόνο μετά έγραψε το έργο, δίνοντας στην ηρωίδα του το όνομα της γυναίκας. Στη συνέχεια, και στην ενότητα «“Άννα Καρένινα”: οι εποχές της αμφισβήτησης», γίνεται λόγος για παράλληλες ερωτικές ιστορίες, αλλά και για το «πάθος» και τη «διαχείρισή» του στο πλαίσιο της Ρωσίας του 19ου αιώνα, με όλες τις αντιφάσεις για τις οποίες έγινε ήδη λόγος.

Στον «Απόλογο περί πάθους: η επικίνδυνη γοητεία της Άννας Καρένινα» γίνεται λόγος για την Άννα που «προτάσσει μια επικίνδυνη ετερότητα», «ασφυκτιά» μέσα στον κόσμο στον οποίο ζει, αναζητεί κάτι άλλο και, τέλος, «φωτίζει το αόρατο μυστικό της θηλυκότητας», το οποίο κατά τον Φρόιντ είναι «το απρόσιτο μέρος της προσωπικότητας...».

Τέλος, στην ενότητα «Ξαναγράφοντας την αφήγηση...» οι μεταφραστές ειδοποιούν τον αναγνώστη για το πώς μετέφρασαν-διασκεύασαν το έργο, μένοντας πιστοί στο γράμμα του κειμένου, τροποποιώντας ό,τι η ανάγκη της παράστασης επέβαλε και τέλος, ο Αντώνης και ο Κωνσταντίνος Κούφαλης «μας μιλούν για το σήμερα χωρίς να μας φοβίζουν». Το βιβλίο κλείνει με ένα συνοπτικό χρονολόγιο που αρχίζει το 1828, έτος γέννησης του Τολστόι, και τελειώνει το 1910, έτος θανάτου. Το έργο το έχουμε απολαύσει σε πολλές και καλές κινηματογραφικές μεταφορές. Η παρούσα επιτυχημένη διασκευή του έγινε για την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου τον Μάρτιο του 2016, στο REX, σε σκηνοθεσία Πέτρου Ζούλια.

Άννα Καρένινα
Λέων Τολστόι
Μετάφραση Αντώνης Κούφαλης, Κωνσταντίνος Κούφαλης
Κάπα Εκδοτική
160 σελ.
ISBN 978-618-5191-19-1
Τιμή: €8,48

 

Πηγή : diastixo.gr