«Η εκδίκηση της φύσης στη λογοτεχνία των Τζέιμς Μπάλαρντ και Τζεφ Βαντερμίερ» του Μιχάλη Μακρόπουλου

2016-03-30 16:51

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 ο Τζέιμς Μπάλαρντ, θεωρούμενος υπό μία έννοια συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας αλλά δίχως ποτέ να χωρέσει άνετα στα στενά παπούτσια του «είδους», εξέδωσε μια σειρά από μυθιστορήματα που ως θέμα τους είχαν τη «φυσική καταστροφή», αρχής γενομένης από το πρωτόλειο, εν συγκρίσει άτεχνο, The Wind from Nowhere (Ο άνεμος απ’ το πουθενά, 1961). Ένας δυτικός άνεμος σαρώνει τη Γη, αρχικά καθιστώντας αδύνατη την αεροπλοΐα και έπειτα αναγκάζοντας τους ανθρώπους να καταφύγουν σε σήραγγες και υπόγεια.
Είχαν προηγηθεί, μεταξύ πολλών άλλων, τα μυθιστορήματα καταστροφής (The Day of the Triffids [Η ώρα των τριφίδων, 1951], TheChrysalids [Οι χρυσαλίδες, 1955]) του Τζον Γουίνταμ, μα εκείνος, αν και συναρπαστικός με τον τρόπο του, εντέλει ήταν απλώς ένας «παραμυθάς» που η κυριολεξία των μύθων του τον περιόριζε. Οι ιστορίες του ήταν ιστορίες και τίποτε άλλο – ή αν εκτός από ψυχαγωγικές, ήταν και «διδακτικές», ήταν αφελώς τέτοιες κατά έναν κλασικό και ακίνδυνο τρόπο που δεν έκανε ποτέ τον αναγνώστη να ανησυχήσει αληθινά («ευχάριστες καταστροφές» τις είχε βαφτίσει ο Μπράιαν Άλντις).

Απεναντίας, οι ιστορίες του Μπάλαρντ δεν απέπνεαν ποτέ κάτι «ακίνδυνο» ή «ευχάριστο» – ο συγγραφέας τους υπήρξε εξαρχής «ανησυχητικά μοντέρνος». Το The Wind from Nowhere ακολούθησαν τα The Drowned World (Η πλημμύρα, 1962), The Drought ή The Burning World (Η ξηρασία, 1964) και The Crystal World (Κρυστάλλινος κόσμος,1966). Στo The Drowned World, οι πάγοι έχουν λιώσει και η πλημμυρισμένη Γη έχει μετατραπεί σε υδάτινο τροπικό κόσμο. Στo TheDrought, το νερό που απομένει στη Γη είναι ελάχιστο, φέρνοντας μια παγκόσμια ερημοποίηση. Στο The Crystal World, σ’ ένα τροπικό δάσος όπου ένας γιατρός προσπαθεί να φτάσει σε μιαν αποικία λεπρών, ένα παράξενο φαινόμενο μεταμορφώνει τα πάντα σε κρυστάλλους.

Είναι πολύ κοντά στα όνειρα, ένα σύνολο από σενάρια έτσι επινοημένα, ώστε φαινομενικά ασυμβίβαστες ιδέες να βγάζουν νόημα. Όπως τα οπτικά κέντρα του εγκεφάλου δημιουργούν ένα ολότελα τεχνητό τρισδιάστατο σύμπαν μέσα στο οποίο μπορούμε να κινούμαστε, κατά τον αυτόν τρόπο ο νους, στο σύνολό του, πλάθει έναν φανταστικό κόσμο που εξηγεί ικανοποιητικά τα πάντα, αρκεί να “ενημερώνεται” διαρκώς.

Τα μυθιστορήματα του Μπάλαρντ είναι πιθανώς συμβολικές αφηγήσεις για την κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου (τα βιβλία «φυσικών καταστροφών» του 1960 ακολούθησε η τριλογία της μεγαλούπολης: Crash [Σύγκρουση, 1973], Concrete Island [Τσιμεντένιο νησί, 1974] και High-Rise [Ουρανοξύστης, 1975]), μα δεν δίνουν αληθινές εξηγήσεις, δεν προειδοποιούν, κατά βάθος δεν είναι οικολογικά ευαισθητοποιημένες ιστορίες. Είναι υπερρεαλιστικοί πίνακες με λέξεις ή εξωτερικευμένα εσωτερικά τοπία, αλλά κυρίως απλώς είναι, θα μπορούσε κανείς να πει. Τα δέχεσαι ως έχουν – ή δεν τα δέχεσαι. Οι ερμηνείες, αναπόφευκτα ξεπέφτοντας σ’ έναν διδακτισμό, είναι κατά το μάλλον ή ήττον ατυχείς.

Να πώς, παράδοξα, μιλά ο ίδιος για το έργο του (που στη Γαλλία, παρεμπιπτόντως, έτυχε πολύ καλύτερης υποδοχής απ’ ό,τι στις Ηνωμένες Πολιτείες): «Η επιρροή των Γάλλων συμβολιστών ποιητών, της γαλλικής λογοτεχνίας του 20ου αι. και της γαλλικής ζωγραφικής από τη δεκαετία του 1870 κι έπειτα ήταν ανέκαθεν τεράστια πάνω μου. Δεν ξέρω αν οι Γάλλοι αναγνώστες διακρίνουν στη λογοτεχνία μου έναν απόηχο του Ζενέ, του Ρεμπώ και του Απολλιναίρ, αν όμως υπάρχει τούτος ο απόηχος, αυτό με χαροποιεί… Στις προτεσταντικές χώρες σαν τη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες το κίνημα του συμβολισμού, έκδηλο στη ζωγραφική, την ποίηση και το μυθιστόρημα τα τελευταία εκατό χρόνια, έχει γεννήσει πολλή ανησυχία. Και ο υπερρεαλισμός, η κύρια έκφραση του συμβολισμού στον 20ο αι., έχει μόλις πρόσφατα θεωρηθεί σεβαστός… Το κυρίαρχο είδος μυθιστορήματος εδώ είναι το μικροαστικό, το αποκαλούμενο ρεαλιστικό, που στις σελίδες του προσφέρει καθησυχαστικές συμβάσεις κάθε λογής, και μιαν ευγενική αποφυγή κάποιων ακατονόμαστων θεμάτων, κατά τον ίδιον ακριβώς τρόπο που, χάρη σε μια ολόκληρη σειρά από ευγενικές συμβάσεις, η μικροαστική ζωή προφυλάσσεται από δυσάρεστες αλήθειες».

Αλλού (στο Paris Review): «Οι υπερρεαλιστές με έχουν επηρεάσει τρομερά ή, ορθότερα, μου έχουν προσφέρει υποστήριξη κι επιβεβαίωση – έχουν παίξει στη ζωή μου πολύ μεγαλύτερο ρόλο απ’ οποιονδήποτε άλλο συγγραφέα έχω διαβάσει. Όπως είπε ο Οντιλόν Ρεντόν, θέτουν τη λογική του ορατού στην υπηρεσία του αοράτου». Και για τη δουλειά του: «Είναι πολύ κοντά στα όνειρα, ένα σύνολο από σενάρια έτσι επινοημένα, ώστε φαινομενικά ασυμβίβαστες ιδέες να βγάζουν νόημα. Όπως τα οπτικά κέντρα του εγκεφάλου δημιουργούν ένα ολότελα τεχνητό τρισδιάστατο σύμπαν μέσα στο οποίο μπορούμε να κινούμαστε, κατά τον αυτόν τρόπο ο νους, στο σύνολό του, πλάθει έναν φανταστικό κόσμο που εξηγεί ικανοποιητικά τα πάντα, αρκεί να “ενημερώνεται” διαρκώς. Έτσι, δε στερεύει το ποτάμι από διηγήματα και μυθιστορήματα…» «Η φαντασία», λέει ο Μπάλαρντ, «είναι η συντομότερη οδός ανάμεσα σε δύο οποιαδήποτε πιθανά σημεία».

Παρόμοια με τον Μπάλαρντ, ανησυχητικά μοντέρνος –ή μεταμοντέρνος, πλέον– είναι ο Τζεφ Βαντερμίερ στη δική του Τριλογία της Νότιας Ζώνης (Annihilation, [Αφανισμός, 2014], Authority [Επιβολή, 2014], Acceptance [Αποδοχή, 2014]) . Μια μεγάλη έκταση, η Περιοχή Χ, έχει καταληφθεί από κάτι και έχει μετατραπεί σε παρθένο τόπο. Ο μοναδικός οικισμός έχει ερημώσει, από τις κατοικίες απομένουν χαλάσματα. Στην περιοχή υπάρχει ένας βυθισμένος πύργος κι ένας φάρος όπου στο παρελθόν συνέβη ένα μακελειό. Ένα αόρατο σύνορο έχει υψωθεί ανάμεσα στον υπόλοιπο κόσμο και την Περιοχή Χ – με μία μοναδική πόρτα, απ’ όπου απανωτές αποστολές στέλνονται από τη Νότια Ζώνη, μια κυβερνητική υπηρεσία, και τα μέλη τους είτε πεθαίνουν είτε γυρνούν σαν σκιές, ουσιαστικά, του πρότερου εαυτού τους.

Μέσα στην οργιώδη φύση της Περιοχής Χ, η πλέον σύγχρονη τεχνολογία δεν έχει θέση κι ο άνθρωπος χάνει εδώ τον εαυτό του (τα μέλη των αποστολών δεν έχουν όνομα· μας συστήνονται μονάχα με την ιδιότητά τους: βιολόγος, ανθρωπολόγος, γλωσσολόγος, κ.λπ.) ή τον συναντά ως doppelgänger, ως σωσία του. Σε τούτη την ιστορία, όπου η φύση μοιάζει να εκδικείται, δεν χωρούν μολαταύτα «οικολογικές» ερμηνείες. Πλούσια σε εικόνες και ατμοσφαιρική, η τριλογία του Βαντερμίερ είναι φειδωλή σε εξηγήσεις. Όπως στις ιστορίες του Μπάλαρντ έτσι κι εδώ, ο αναγνώστης πρέπει απλώς να δεχτεί αυτό που είναι έτσι όπως είναι. Έχει χαθεί ως και ο συμβολικός χαρακτήρας των ιστοριών του Μπάλαρντ και μένει μονάχα, ως οξύμωρο, μια κυριολεξία του παραλόγου – ένα όνειρο που, χάνοντας την αποσπασματικότητά του, αποχτά αφηγηματική ροή.

«Ο Μπάλαρντ ήταν ανέκαθεν εκπληκτικός στο πώς χειριζόταν τον χρόνο και τον χώρο», λέει ο Βαντερμίερ. «Σ’ έκανε να αισθάνεσαι κλειστοφοβία ή σαν να βρισκόσουν καταμεσής μιας απεραντοσύνης. Μπορούσε να συμπιέζει τον χρόνο και να τον διαστέλλει επίσης. Το έκανε με πολύ συγκεκριμένους τρόπους στο ύφος της γραφής του. Ο νους σου διαρκώς άλλαζε διαβάζοντάς τον. Έτσι, μελέτησα για χρόνια αυτές τις τεχνικές – και μερικές τις χρησιμοποίησα πράγματι στον Αφανισμό».

Φορώντας τα στενά παπούτσια της επιστημονικής φαντασίας, ο Τζεφ Βαντερμίερ επίσης ανοίγεται, αναπάντεχα, σε κείνον τον χώρο όπου υπάρχει διαρκής ώσμωση ανάμεσα σε ψυχικά και φυσικά τοπία και, σαν τον Τζέιμς Μπάλαρντ, κι αυτός πλέει σ’ αχαρτογράφητα ύδατα, όχι ως φέρελπις χαρτογράφος, μα πιο πολύ, ίσως, ως μαγεμένος αναγνώστης της ίδιας του της παράδοξης ιστορίας.

*Από τα προαναφερθέντα βιβλία του Τζ. Μπάλαρντ κυκλοφορούν στα ελληνικά το Crash σε μετάφραση Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη και Σώτης Τριανταφύλλου από τις εκδόσεις Απόπειρα (1992), Η πλημμύρα σε μετάφραση Βασίλη Καλλιπολίτη από τις εκδόσεις Αίολος (1993), ο Κρυστάλλινος κόσμος σε μετάφραση Περικλή Μποζινάκη από τις εκδόσεις Ars Nocturna (2009), ενώ κυκλοφορεί και ο Αφανισμός του Τζ. Βαντερμίερ σε μετάφραση Μιχάλη Μακρόπουλου από τις εκδόσεις Καστανιώτη (2015).

Πηγή : diastixo.gr