Έγκον Φριντέλ: «Πολιτιστική Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2017-01-04 10:19

Το «γοητευτικότερο, το ζωντανότερο κι ερεθιστικότερο βιβλίο», «ιδιοσυγκρασιακό και υποκειμενικό», ωστόσο διορατικό, γραμμένο «αντιακαδημαϊκά». Πρόκειται για την Πολιτιστική Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας του Έγκον Φριντέλ, στην οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να δει, πίσω από το μύθο, την κρυμμένη πραγματικότητα. Και τα παραπάνω ενθουσιαστικά επίθετα που διαβάζουμε στον «Πρόλογο» του μεταφραστή Δημοσθένη Κούρτοβικ δεν είναι καθόλου υπερβολικά. Να προσθέσουμε σ’ αυτά και το θαυμασμό του Τόμας Μαν, που θεωρεί τον Φριντέλ ως τον μεγαλύτερο στιλίστα.

Το σώμα του βιβλίου αποτελείται από την «ιωνική άνοιξη» και το «μεσουράνημα της Αθήνας». Ο αναγνώστης που θα κοιτάξει τον κατάλογο των περιεχομένων θα διαπιστώσει ότι ο συγγραφέας δεν αφήνει τίποτα από τη ζωή, καθημερινή και επίσημη, έξω από την αφήγησή του. Τον ενδιαφέρει ο τόπος, το κλίμα, οι κάτοικοι, οι καθημερινές συνήθειες, η γλώσσα, οι διάλεκτοι, η προφορά, τα ζώα, τα φυτά, τα φαγώσιμα όλα, η θρησκεία, οι ήρωες, οι φιλόσοφοι, οι πολιτικοί, ποιητές, τα έργα τέχνης. Επιλέγω για την περίσταση ένα απόσπασμα από την αναφορά του στα έπη του Ομήρου. Λέει συγκεκριμένα ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι έργα «συνθεμένα», ότι ο Όμηρος εργάστηκε όπως ο γλύπτης που αναθέτει ορισμένα τμήματα του γλυπτού σε άλλους τεχνίτες. Οι άλλοι τεχνίτες, στην περίπτωση του έπους, είναι οι στερεότυπες εκείνες φράσεις που έρχονται από προγενέστερες δημιουργίες. Το καταπληκτικό είναι ότι ο Όμηρος συμπύκνωσε στην Ιλιάδα μια δεκαετία πολέμου γύρω από την οργή του Αχιλλέα, και στην αφήγηση της Οδύσσειας τη δεκαετή περιπλάνηση του Οδυσσέα στη θάλασσα. Όλη η αφήγηση είναι ένας φαντασμαγορικός διάκοσμος, πίσω από τον οποίο δεν φαίνεται πουθενά ο ποιητής, ούτε το χέρι του σκηνοθέτη. Γιατί ο ποιητής, σαν θεός, είναι πανταχού παρών αλλά αόρατος. Το επεισόδιο το οποίο τον συγκινεί ιδιαιτέρως είναι η συνάντηση του Αχιλλέα με τον Πρίαμο, όπου ο γέρος θρηνώντας παραλαμβάνει το πτώμα του γιου του και ο νέος θρηνεί για τον γέρο πατέρα του, ως μελλοθάνατος «κι ας ζει ακόμα». Κι εδώ βρίσκεται η «ύψιστη έκφραση ανθρωπισμού και μεγαθυμίας που θα μπορούσε να βρει η αρχαιότητα και θα περίμενε κανείς ν’ ανοίξουν εκείνη τη στιγμή οι ουρανοί, αν αυτή η αντίληψη δεν παραήταν ξένη για τη φαντασία των αρχαίων Ελλήνων», αφού στην αρχετυπική μορφή του μύθου ο Αχιλλέας πέταξε το πτώμα του εχθρού κομματιασμένο στα σκυλιά. Ο Όμηρος πρέπει να ήταν στρατιωτική αυθεντία, μας λέει, αφού ο Ναπολέων θεωρούσε την Ιλιάδα ημερολόγιο εκστρατείας ενός στρατιωτικού. Κι ακόμη ήταν αυθεντία και στα τραύματα, πράγμα για το οποίο δεν είχε ιδέα ο Βιργίλιος. Παρατηρεί ότι η έδρα των θυμικών κινήσεων είναι το διάφραγμα. Η καρδιά είναι μια αντλία, ένα μηχανοστάσιο. Ο εγκέφαλος ένα τηλεγραφείο ή τηλεφωνείο, ένα διοικητικό κέντρο. Το όργανο της ψυχής μας είναι το ηλιακό πλέγμα. Και από τον Όμηρο πετάγεται στους Ιάπωνες, για να μας πει ότι το χαρακίρι βασίζεται στην πεποίθηση ότι το υπογάστριο είναι η έδρα των ευγενών συναισθημάτων. Ο ένοχος λέει «η ψυχή μου ντρέπεται» και ο αθώος «σας δείχνω την ψυχή μου». Εδώ έχει τις ρίζες του το «υστερικό γέλιο» και το γέλιο από απόγνωση...

O συγγραφέας δεν αφήνει τίποτα από τη ζωή, καθημερινή και επίσημη, έξω από την αφήγησή του. Τον ενδιαφέρει ο τόπος, το κλίμα, οι κάτοικοι, οι καθημερινές συνήθειες, η γλώσσα, οι διάλεκτοι, η προφορά, τα ζώα, τα φυτά, τα φαγώσιμα όλα, η θρησκεία, οι ήρωες, οι φιλόσοφοι, οι πολιτικοί, ποιητές, τα έργα τέχνης.

Ο Φριντέλ θα συνεχίσει την αναζήτηση της αλήθειας πίσω από το μύθο, επικαλούμενος τα λόγια του Όσκαρ Ουάιλντ: «Βλέπουμε τις περασμένες εποχές μέσα απ’ τον πέπλο της τέχνης κι ευτυχώς η τέχνη ξέρει πάντα να κρύβει την αλήθεια». Την αλήθεια που ο Αριστοτέλης αναζητεί στη φιλοσοφία, αφού αυτή είναι η επιστήμη της αλήθειας, ενώ ο Νίτσε αποφαίνεται ότι το πάθος για την αλήθεια είναι η επιστήμη. Ο Σοπενχάουερ, που επιδίωκε πάση θυσία να μη θαφτεί το έργο των ανθρώπων, υποστήριζε πως κάθε πολιτισμός ξεκινάει με τη συγκάλυψη πολλών πραγμάτων. Όσο για τους «Μεγάλους», τους θαυμάζουμε όταν τους ξεκόβουμε από τον αληθινό εαυτό τους. Αν γίναμε καλύτεροι, το χρωστάμε στον κακό εαυτό μας που κρύψαμε. Οι φιλόσοφοι και οι καλλιτέχνες δημιουργούν ελεύθεροι από καταναγκασμούς, με ψυχική ηρεμία... «ηρεμία σ’ όλα τα υπόγεια», «όλα τα σκυλιά όμορφα όμορφα με τις αλυσίδες τους».

Την αλήθεια, λοιπόν, με τα σκυλιά δεμένα, αναζητεί και ο Φριντέλ στον κόσμο του Περικλή και του Πλάτωνα, τον οποίο χαρακτηρίζει «εξωπραγματικό», «από γύψο και μέρη του λόγου». Η αλήθεια μοιάζει με το μοντέλο πριν γίνει στιλιζαρισμένο πορτρέτο. Ο καλλιτέχνης, μας λέει, δεν ενδιαφέρεται για τον καθημερινό άνθρωπο, τον άνθρωπο της ρουτίνας. Και ο άνθρωπος της ρουτίνας που θα γίνει έργο τέχνης δεν έχει σχέση με τον ίδιο τον άνθρωπο που ποζάρισε. Και αυτή είναι η μαγεία της τέχνης. Πίσω από την Παλλάδα με το παρασόλι είναι μια απλή Αθηναία, ο Πίνδαρος γράφει μεγαλοπρεπείς παιάνες αλλά κάνει λόγο και για την αμοιβή του, οι ήρωες της κωμωδίας βωμολοχούν, ο Σωκράτης συλλέγει παραδείγματα στο δρόμο, μερικές Αφροδίτες είναι φτιαγμένες τόσο αισθησιακά που αναδίνουν σωματική ζεστασιά, ο Θουκυδίδης παρουσιάζει την πολιτική ωμότητα, ο Ευριπίδης κάνει τις καλύτερες ψυχολογικές αναλύσεις που δεν έχουν ξεπεραστεί μέχρι σήμερα.

Για τον Περικλή, τον άνδρα που είχε στα χέρια του όλες τις εξουσίες, λέει ότι φορούσε την περικεφαλαία όχι για να κρύψει το «κρεμμυδόσχημο κεφάλι» του, όπως ισχυρίζονται οι κακές γλώσσες, αλλά για να «εκφράσει καθαρά τον τίτλο της εξουσίας του». Ήταν σπουδαίος ρήτορας που μιλούσε ήρεμα, χωρίς διακυμάνσεις στη φωνή του. Ωστόσο, αν και ασυγκίνητος ο ίδιος, συντάραζε τους ακροατές του και αυτή ήταν η «φειδιακή ολυμπιότητα». Η ατυχία της Αθήνας ήταν ότι πέθανε στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Και η ιστορία τρέχει και η αφήγηση περιλαμβάνει τα πάντα για τους πολιτικούς άνδρες, τις γυναίκες, τους μέτοικους, την καθημερινή ζωή στην αγορά, τα καλλιτεχνήματα, τα αετώματα· ένας αετός με απλωμένα τα φτερά του ήταν το αέτωμα, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, έχει μιμηθεί όλη η Ευρώπη και η Αμερική. Το αξιοπερίεργο είναι, λέει ο Φριντέλ, ότι όταν ασχολούμαστε με τους Έλληνες, δεν προσπαθούμε μόνο να τους κατανοήσουμε αλλά να τους μιμηθούμε, και αυτό είναι μια από τις «αδιόρθωτες παλαβομάρες που κάνουν υποφερτή την ανθρώπινη ύπαρξη».

Όλοι οι έπαινοι, όλοι οι επιθετικοί προσδιορισμοί για την Πολιτιστική Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας του Φριντέλ, στην αρχή αυτού του κειμένου, αποδίδουν την πραγματικότητα. Όσο για την απόδοσή του στα ελληνικά από τον Δημοσθένη Κούρτοβικ, είναι εξαιρετική.

Πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας
Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής
Έγκον Φριντέλ
Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ
Τόπος
303 σελ.
ISBN 978-960-499-062-7
Τιμή: €16,60

 

 

 

Πηγή : diastixo.gr