Edward Said: «Ζωή εκτός τόπου» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

2017-05-24 10:32

Στην αυτοβιογραφία του Έντουαρντ Σαΐντ, Ζωή εκτός τόπου, η έννοια «τόπος» επιβεβαιώνεται ως βασική προϋπόθεση, απαραίτητη για την ανάπτυξη μιας προσωπικότητας και εξ αντιδιαστολής σηματοδοτεί τη δυσκολία τού να ζει κανείς εκτός τόπου. Οι τόποι, όπου ο Έντουαρντ Σαΐντ έζησε, αραβικός, αμερικανικός και άλλοι, με διαφορετικές αισθήσεις, νοοτροπίες και συμπεριφορές, συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας παλίμψηστης προσωπικότητας. Πολλοί από αυτούς τώρα πια δεν υπάρχουν, υπάρχουν όμως πολλές αναμνήσεις, «με την ακρίβειά τους και τις ενίοτε εντυπωσιακά ευκρινείς λεπτομέρειες». Κι εδώ προκύπτει ο διχασμός ανάμεσα στο είναι και στο εγώ, στο μη είναι και στον ου τόπο μου.

 

Το ρολόι θα αναλάβει να οργανώσει καλά τον χρόνο, θα γίνει ο ρυθμιστής των ποικίλων δραστηριοτήτων, για να συζούν αρμονικά ο υγιής νους με το υγιές σώμα, ήτοι ο επιστήμονας με τον μουσικόφιλο και τον αθλητή, αν και η επάρατος δεν έλαβε τίποτα από τα παραπάνω υπόψη της.

Όπως ο Οδυσσέας, όταν επιστρέφει στην Ιθάκη, βρίσκει τον βοσκό του τον Εύμαιο που δεν μπορεί να τον αναγνωρίσει, έτσι και ο Σαΐντ βρίσκει τον γέροντα Αχμάντ, τον κάποτε επιστάτη του πατρογονικού του, που επίσης δυσκολεύεται να ταυτίσει τον ώριμο άντρα που έχει μπροστά του με τον νεαρό που έβλεπε πριν χρόνια στο σπίτι που υπηρετούσε, μέχρι να πέσει ο ένας στην αγκαλιά του άλλου με αναφιλητά. Και το παρελθόν αναβλύζει σαν το νερό που ρέει και τρέχει, όπως η Ιστορία, που όλα τα παρασύρει και τα αλλάζει. Από το 1935 που γεννήθηκε ο Σαΐντ στην Παλαιστίνη έως το 1962 που έχει πια το διδακτορικό του, έχει ιδρυθεί το Ισραήλ και έχει χαθεί η Παλαιστίνη, έχουν γίνει πολλά και πολλά μέλλει να γίνουν ακόμα. Έτσι, ο συγγραφέας ζει διαρκώς σε ένα ανάμεσα. Ανάμεσα στο εδώ που γεννήθηκε και στους τόπους –Ιερουσαλήμ, Κάιρο, Λίβανος, ΗΠΑ– που έζησε, φοίτησε, δίδαξε. Ανάμεσα στη μητρική του γλώσσα, την Αραβική, και στη γλώσσα των σπουδών του, την Αγγλική. Την άπταιστη της μητέρας του και την πρωτόγονη του πατέρα του. Αγαπά τη μητέρα του, βρίσκεται σε αντιπαλότητα με τις αδελφές του, φοβάται τον πατέρα, έναν πατέρα αφέντη σαν τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης∙ τιμωρό, αυστηρό, απαιτητικό, εκδικητικό. Ανάμεσα στο αγγλικό του όνομα, Έντουαρντ, και το αραβικό του επώνυμο, Σαΐντ. Ανάμεσα σε χώρες, σε γλώσσες, σε θρησκείες, σε συναισθήματα. Ανάμεσα στις δύο όχθες της πραγματικότητας, με τη μία απέναντι στην άλλη. Όλη η οικογένεια, και η στενή και η ευρύτερη, έχει δώσει αγγλικά ονόματα στα παιδιά της. Ζει στο αριστοκρατικό προάστιο Ζαμάλεκ, σε αραβική χώρα, έχει οικονομική άνεση, έχει Άγγλους δασκάλους, αυστηρή διαπαιδαγώγηση, ο ξυλοδαρμός δεν αποκλείεται. Από το αυστηρό τυπικό αγγλικό σχολείο στο Κάιρο, στο αμερικανικό, χαλαρό, στις ΗΠΑ, το 1946, αλλά με «θηριοδαμάστρια», αντιπαθητική, δασκάλα. Και το σκηνικό της ζωής έχει πλέον στηθεί. Ορισμένες λεπτομέρειες για να ολοκληρωθεί η προσωπικότητα του ήρωα-πρωταγωνιστή θα προσφέρει η καλλιέργειά του, βιβλία, μουσική, αθλητισμός. Το ρολόι θα αναλάβει να οργανώσει καλά τον χρόνο, θα γίνει ο ρυθμιστής των ποικίλων δραστηριοτήτων, για να συζούν αρμονικά ο υγιής νους με το υγιές σώμα, ήτοι ο επιστήμονας με τον μουσικόφιλο και τον αθλητή, αν και η επάρατος δεν έλαβε τίποτα από τα παραπάνω υπόψη της.

Η επικρεμάμενη απειλή κατά της υγείας του, η επιλεκτική του μνήμη, το παλαιστινιακό ζήτημα, οι πολιτικές και αισθητικές μελέτες, η σχέση της όπερας με την πεζογραφία, ο Μπετόβεν, ο Αντόρνο, οι σπουδές του στο Κάιρο, οι σπουδές στην Αμερική είναι μερικοί από τους δείκτες τούτης της βιογραφίας, η οποία πηγάζει από βιβλία, σπουδές, ενασχολήσεις, τόπους υπαρκτούς και ευχάριστους στην ανάμνηση, αλλά και άλλους οδυνηρούς –ένα ταξίδι στην Ιερουσαλήμ, ένα άλλο στο Κάιρο και αλλού– που σημαδεύουν τη μνήμη, διεκδικώντας ένα άλλου είδους μερίδιο στην ανάμνηση.

Η επαφή του με την όπερα αρχίζει από το BBC, ενημερώνεται από την οικογενειακή δισκοθήκη, παίρνει μαθήματα πιάνου αλλά πλήττει μέχρι να συναντήσει τον Rossini και τον Κουρέα της Σεβίλλης. Κι εδώ ανοίγει ένα μεγάλο κεφάλαιο με επιλογές έργων και ερμηνευτών. Η Ημιτελής του Σούμπερτ, η συμφωνία σε λα ελάσσονα του Μότσαρτ, η Πέμπτη του Μπετόβεν, η Έκτη του Τσαϊκόφσκι, η Εβδόμη του Μπρούκνερ. Με ιδιαίτερη συμπάθεια μιλάει για τον ασκητικό και απόκοσμο Φουρτβένγκλερ, με το φαλακρό κρανίο, τη μικρή μπαγκέτα, για τον οποίο δεν μπορεί να βρει καμιά πληροφορία. Στον χώρο κυριαρχούν οι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί και όχι Γερμανοί συνεργασθέντες με τους ναζί. Η Πέμπτη του, ωστόσο, ως παράσταση έχει σημαδέψει τη μνήμη του Σαΐντ με την απόλαυση που του προσέφερε, σκιά της οποίας είναι η απομίμηση του δίσκου που ακούει πάλι και πάλι. Και το σκηνικό είναι έτοιμο για να παιχτεί η τραγωδία για την οποία θα φροντίσουν οι ιστορικές συγκυρίες.

Ο συγγραφέας, μέσα από την ιστορία της ζωής του, της οικογένειάς του, των μετακινήσεών του, της πατρίδας του, μας δίνει όλο το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο μεγάλωσε, κάνοντας συνεχώς σύγκριση και αντιπαραβολή τόπων, ηθών και εθίμων, κατεστημένων συμπεριφορών μέσα και έξω από την οικογένεια. Στο πρόσωπο της μορφωμένης και καλλιεργημένης μητέρας του που την πάντρεψαν με έναν πολύ μεγαλύτερό της άντρα, που έκανε έξι παιδιά και σκεφτόταν με αποστροφή το σεξ, με μόνη ευτυχισμένη περίοδο στη ζωή της την εφηβεία και τις σπουδές της, αντικαθρεφτίζεται κάθε γυναίκα του αραβικού κόσμου, που είναι καταδικασμένη να καταπίνει και να υπομένει, σε όσο κοινωνικά, πνευματικά και οικονομικά ανεπτυγμένη οικογένεια και αν ανήκει. Το σόι, οι εμπορικές επιχειρήσεις και οι αντιδικίες που παραμένουν αδιευκρίνιστες και έκαναν τον πατέρα «να μοιάζει ετοιμοπόλεμος» χαράσσεται στη μνήμη. Το ταξίδι με το υπερωκεάνιο από την Αλεξάνδρεια στις ΗΠΑ και η επιστροφή ήταν μια ανεπανάληπτη εμπειρία. Η συμμετοχή του στη σχολική παράσταση Μαγεμένη νήσος ήταν μια ευτυχισμένη ανάμνηση. Η ασθένεια του πατέρα, της μητέρας, η δική του είναι μια θλιβερή ανάμνηση. Η Παλαιστίνη, που την σάρωσε η Ιστορία, είναι μια πικρή ανάμνηση. Οι μεταβολές, τα προβλήματα και οι ήρωες-θύματα σκοτεινών και ανεξιχνίαστων υποθέσεων, θανάτων και βεβιασμένων ταφών, μυστήριο χωρίς διαλεύκανση, πένθος χωρίς παρηγορία είναι καταστάσεις μέσα στις οποίες ο ήρωας ζει, αναπτύσσεται, ωριμάζει και αλλάζει.

Με την πρόθεση να είναι ειλικρινής, στρέφει και πάνω του την ειρωνεία που έχει και για τους άλλους. Πάντα ανάμεσα σε απρόσμενες εξελίξεις θα συμπληρώσει το πολύμορφο παζλ της ζωής του. Ο εξομολογητικός του λόγος, η ειλικρίνεια, το διαρκές φλας μπακ, η ροή της αφήγησης –σ’ αυτό συμβάλλει και η ωραία μετάφραση της Ελένης Λούση– το όψιμο ύφος, επαναφέρουν στο προσκήνιο την άποψη του Ρολάν Μπαρτ για την απόλαυση του κειμένου.

Ζωή εκτός τόπου
Έντουαρντ Σαΐντ
Μετάφραση: Ελένη Λούση
Μεταίχμιο
512 σελ.
ISBN 978-618-03-0818-1
Τιμή: €18,80

 

 

 

πηγή : diastixo.gr